Rozbiory cz. 8: Finis Poloniae (1794-1800) Theatrum Illuminatum

Kolejny odcinek naszego serialu o rozbiorach Polski opowiada o wydarzeniach lat 1794-1800. W pierwszej scenie mamy pokazaną rozmowę dowódcy rosyjskiego i pruskiego.  Od 13 lipca do 6 września 1794 trwało oblężenie Warszawy przez wojska rosyjskie i pruskie. Od północy stolicę blokowały wojska pruskie. Obecny był przy nich król Fryderyk Wilhelm II. Armia pruska liczyła 30 tys. żołnierzy. Od południa Warszawę blokował rosyjski korpus gen. Iwana Fersena. Walki toczono na przedpolach stolicy.

SCENA 2 – Dnia 17 września 1794 roku powstał oficjalnie oddział żydowski pułk powstańczy – Pułk Lekkokonny Starozakonny. Jego dowódcą był kupiec Dow Baer (Berek) Joselewicz (1764-1809).      Joselewicz i Józef Aronowicz wydali odezwę w języku jidysz, na którą odpowiedziało 500 Żydów.   Na prośbę Joselewicza zapewniono im możliwość przestrzegania religijnych obyczajów, np. dostęp do koszernego jedzenia, powstrzymywania się od pracy w szabat (kiedy to było możliwe), a także noszenia bród. W okresie insurekcji warszawską Pragę zamieszkiwało ok. 7000 ludzi, z czego ok. 5000 stanowili Żydzi.  Oddział Joselewicza brał udział w obronie  Pragi, podczas której został rozbity. Tylko część przeżyła, włączając w to samego Joselewicza (K. Koźmiński, Pułkownik Berek. Opowieści o Berku Joselewiczu, Warszawa 1959). Joselewicz dostał się do niewoli w czasie rosyjskiego szturmu Pragi. Po uwolnieniu, walczył w legionach i armii Księstwa Warszawskiego.

SCENA 3 – Biskup Skarszewski, skazany we wrześniu 1794 roku przez Najwyższy Sąd Kryminalny na śmierć za zdradę kraju, został pod naciskiem nuncjusza papieskiego, Litty, ułaskawiony.

SCENA 4 – 10 października 1794 – w bitwie pod Maciejowicami ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Potraktowano go okrutnie. Przez dwa nie obwożono go w klatce jak dzikie zwierzę i pokazywano zwycięskim pułkom rosyjski. Po czym został uwięziony w twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Miał w niej przebywać dwa lata.

SCENA 5 – W USA uwięzienie Kościuszki przez „wilczycę” (the female Wolf), jak nazywano Katarzynę II wywołało oburzenie i współczucie. Dyskutują o tym Alexander Hamilton i Thomas Jefferson.

SCENA 6 – Dnia 9 listopada 1794 wojska rosyjskie uroczyście wkroczyły do Warszawy. Stanisław August Poniatowski 7 stycznia 1795 roku władca również opuścił Warszawę pod rosyjską eskortą wojskową. 

SCENA 7 – Dnia 9 stycznia 1795 roku wskutek III rozbioru Rosjanie przekazali warszawę Prusom, w których imieniu Karl Georg Hoym odebrał przysięgę wojewodów, sędziów i innych dostojników.

SCENA 8 – W nocy 3/4 października 1795 roku na rozkaz króla Fryderyka Wilhelma II najeźdźcy zrabowali z Zamku Królewskiego na Wawelu insygnia królewskie, które przewieziono do Berlina, a w roku 1811 przetopiono na złoto.

SCENA 9 – 1795  24 października  – PETERSBURG  III rozbiór Polski: Rosja, Prusy i Austria podpisały akt trzeciego rozbioru Polski. Brzmiał on tak:

„…W imię Najświętszej i Niepodzielnej Trójcy Świętej. Jego Królewska Mość król Prus i Jej Cesarska Mość cesarzowa wszech Rosji pragnąc porozumieć się bardziej szczegółowo i w ostatniej instancji w przedmiocie zastrzeżeń, zawartych w konwencji podpisanej w Sankt Petersburgu 2 stycznia 1795 roku pomiędzy dwoma dworami cesarskimi, której treść została ostatnio przedstawiona dworowi w Berlinie, i by ustalić z większą dokładnością granice, które powinny oddzielać odnośne trzy mocarstwa sąsiadujące z Polską, po całkowitym podziale tej ostatniej, wybrali i uprawomocnili w tym celu swoich przedstawicieli, mianowicie: Jego Królewska Mość król Prus pana Fryderyka Augusta Emanuela hrabiego von Tauenzien, swojego posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego na dworze Rosji, swojego szambelana, pułkownika piechoty i adiutanta, kawalera Orderu Pour le Mérite i Orderu Świętego Jana Jerozolimskiego. Jej Cesarska Mość cesarzowa pana Iwana Ostermanna, wicekanclerza, rzeczywistego radcę prywatnego, senatora i kawalera orderów Świętego Andrzeja, Aleksandra Newskiego, Wielkiego Krzyża Świętego Włodzimierza pierwszej klasy, kawalera Orderu Świętej Anny, pana Aleksandra hrabiego Bezborodko, wielkiego ochmistrza dworu, rzeczywistego radcę prywatnego, dyrektora generalnego poczt i kawalera orderów Świętego Andrzeja, Aleksandra Newskiego i Wielkiego Krzyża Świętego Włodzimierza pierwszej klasy i pana Arkadija Morkowa, radcę prywatnego, członka Kolegium Spraw Zagranicznych, kawalera Orderu Świętego Andrzeja i Wielkiego Krzyża Świętego Włodzimierza pierwszej klasy. Którzy, zebrawszy się wspólnie z pełnomocnikiem Jego Cesarskiej Mości cesarza Rzymian panem Ludwikim hrabią Cobenzlem, kawalerem Wielkiego Krzyża Królewskiego Orderu Świętego Stefana Węgierskiego, jego szambelanem, rzeczywistym radcą poufnym i ambasadorem nadzwyczajnym i pełnomocnym przy Jej Cesarskiej Mości cesarzowej wszech Rosji, po przekazaniu sobie i wymianie swych pełnomocnictw, które znaleźli w dobrej i właściwej formie, zgadzają się na poniższe zapisy:

Artykuł I.

Konwencja wspomniana w preambule niniejszego aktu, jak gdyby była zamieszczona słowo po słowie stanowi niewzruszoną podstawę niniejszego porozumienia, we wszystkim tym co dotyczy nabytków Jej Cesarskiej Mości cesarzowej Rosji. W wyniku czego, Jej Cesarska Mość pozostanie w posiadaniu wszystkich ziem, miast i okręgów i innych posiadłości, które tam są określone a Jego Królewska Mość król Prus zagwarantuje jej własność i wieczyste używanie.

Artykuł II.

Jego Cesarska Mość cesarz Rzymian przez wzgląd na przyjaźń do Jego Królewskiej Mości króla Prus, odstąpi na jego korzyść terytorium od punktu, który leży w linii prostej od Świdrów nad Wisłą do ujścia Bugu do Narwi, w ten sposób, że cały ten okręg będzie zawarty w dziale, który w wyniku postanowień niniejszej deklaracji został przyznany drogą podziału Jego Królewskiej Mości królowi Prus, a Jej Cesarska Mość w podobny sposób zagwarantuje mu własność i wieczyste używanie.

Artykuł III.

Demarkacja przyszłych granic pomiędzy państwami Austrii i Prus od strony województwa krakowskiego pozostanie nierozstrzygnięta i dwie układające się strony zachęcone obopólną intencją widzenia uregulowanej w sposób zadowalający bezpiecznej wyraźnej granicy, wygodnej i zabezpieczonej od każdej napaści doszły do przekonania, że będzie ona wyznaczona i utrwalona w sposób przyjacielski przez komisarzy demarkatorów, którzy będą wysłani przez obie strony. Jej Cesarska Mość cesarzowa wszech Rosji ze swej strony przydzieli do pomocy swojego komisarza, by służył jako doradca i arbiter na wypadek wyniknięcia różnicy zdań pomiędzy komisarzami zainteresowanych stron. Ci, na skutek zaufania do bezstronności Jej Cesarskiej Mości i na równi dążąc ją swoją przyjaźnią obiecują i dopełnią wszystkich starań, by mieć to na względzie w swoich radach i przy podejmowaniu swoich decyzji. Ponadto uzgodniono, że dzieło całkowitej demarkacji będzie zakończone na przestrzeni 3 miesięcy od daty podpisania niniejszego traktatu. Tymczasem całe terytorium, zaznaczone na mapie Zanonniego przez linię wytyczoną od miejsca, gdzie rzeka Soła wpada do Wisły pomiędzy Górką i Gromcem, idąca na ukos przez Krzeszowice wydłużająca się omijając po prawej stronie miasta Skała i Miechów, kończąca się w Czarnowicach nad Pilicą, skąd biegnie nurtem tej rzeki – pozostanie okupowana przez wojska Jego Królewskiej Mości króla Prus aż do czasu, gdy dzieło demarkacji zostanie zakończone i potwierdzone według wyznaczonych tu reguł.

Artykuł IV.

Jego Cesarska Mość cesarz Rzymian, i Jego Królewska Mość król Prus gwarantują sobie wzajemnie i uroczyście nabytki terytorialne, które po zakończeniu prac komisji mieszanej i po arbitrażu Jej Cesarskiej Mości cesarzowej wszech Rosji, będą im wzajemnie przysądzone i które będą im zagwarantowane przez rzeczoną Jej Cesarską Mość cesarzową wszech Rosji.

Artykuł V.

Lecz miasto Kraków, tak jak inne ziemie przyznane Jego Cesarskiej Mości cesarzowi Rzymian przez niniejszy traktat jak również przez wyżej wymienioną deklarację z 3 stycznia 1795 i gdzie były by jeszcze wojska Jego Królewskiej Mości króla Prus, będą one ewakuowane w przeciągu 6 tygodni od czasu podpisania niniejszego traktatu i oddane oddziałom wyznaczonym przez Jego Cesarską Mość cesarza Rzymian do ich odebrania i objęcia w posiadanie.

Artykuł VI.

W ten sam sposób postępować się będzie w sprawie ewakuacji i oddania ziem i miast w obecnej chwili okupowanych przez wojska Jej Cesarskiej Mości cesarzowej wszech Rosji, które przypadły w podziale Jego Królewskiej Mości królowi Prus.

Artykuł VII.

Jeśli z powodu wrogości do postanowień niniejszego traktatu podziałowego i jego skutków jedna z trzech wysokich układających się stron zostanie zaatakowana przez jakieś państwo, dwie pozostałe przyłączą się do niej i przyjdą z pomocą wszystkich swoich sił i wszystkich środków aż do całkowitego ustania ataku.

Artykuł VIII.

Niniejszy traktat zostanie ratyfikowany w formie stosowanej przez dwa układające się dwory. Protokoły ratyfikacyjne zostaną wymienione w ciągu 6 tygodni lub wcześniej o ile to będzie możliwe.

Na znak czego my pełnomocnicy, podpisujemy i kładziemy swoje pieczęcie z herbami.

Fryderyk August Emanuel hrabia von Tauenzien, hrabia Iwan Ostermann, Aleksander hrabia Bezborodko, Arkadij hrabia Morkow

SCENA 10 Dnia 25 listopada 1795 roku Stanisław August abdykował w Grodnie. Oto jak brzmiał dokument:

 „My, Stanisław August, z Bożej Łaski Król Polski, Wielki Książe Litewski et c., et c., et c. Nie szukając w ciągu królowania naszego innych korzyści lub zamiarów, jak stać się użytecznym ojczyźnie Naszej, byliśmy także tego zdania, iż opuścić należy tron w okolicznościach, w których rozumieliśmy, że oddalenie Nasze przyłoży się do powiększenia szczęścia współziomków Naszych lub też przynajmniej umniejsza ich nieszczęścia; przekonani teraz, że pieczołowitość Nasza na nic się ojczyźnie Naszej nie przyda, kiedy nieszczęśliwa zdarzona w niej insurekcja pogrążyła ją w teraźniejszy stan zniszczenia, i rozważywszy, że środki względem przyszłego losu Polski koniecznie potrzebne z powodu naglących okoliczności, a od Najjaśniejszej Imperatorowej Wszech Rosji i innych sąsiednich mocarstw przedsięwzięte, jedynymi są do przywrócenia pokoju i spokojności współobywatelom Naszym, których dobro zawsze było najmilszym przedmiotem starań Naszych —  postanowiliśmy przeto z przywiązania do spokojności publicznej oświadczyć, tak jako też niniejszym aktem najuroczyściej ogłaszamy, że wolnie i z własnej woli wyrzekamy się bez ekscepcji wszelkich praw Naszych do Korony Polskiej, do Wielkiego Księstwa Litewskiego i innych należących do nich krajów, jako też znajdujących się w nich posesji i przynależytości ; akt ten uroczysty abdykacji korony i rządu Polski w ręce Najjaśniejszej Imperatorowej Wszech Rosji składamy dobrowolnie i z tą rzetelnością, która postępowaniem Naszym w całym życiu kierowała. Zstępując z tronu, dopełniamy ostatniego obowiązku królewskiej godności, zaklinając Najjaśniejszą Imperatorową, ażeby macierzyńską swą dobroczynność na tych rozciągnęła, których królem byliśmy, i to wielkości Jej duszy działanie wielkim swym sprzymierzeńcom udzieliła. Akt niniejszy dla większego waloru podpisaliśmy i pieczęć nań Nasza wycisnąć rozkazaliśmy. Działo się to w Grodnie dnia 25 listopada, a roku 32 panowania Naszego Stanisław August, król…”.

SCENA 11  –4 stycznia 1796 roku wojska pruskie opuściły Kraków, który został przyłączony do monarchii habsburskiej. 27 kwietnia Austriacy uroczyście przejęli rządy w Krakowie. Prezydent miasta Filip Lichocki odczytał pod ratuszem patent cesarski, który potwierdzał objęcie przez Austrię przypadających jej polskich ziem.

SCENA 12  Niedługo potem nastąpił  pierwszy pobór młodzieży polskiej do służby w armii austriackiej. W Galicji powstały pierwsze tajne organizacje niepodległościowe (m.in. Centralizacja Lwowska). Zaczęła ukazywać się "Gazeta Krakowska".

SCENA 13 Po śmierci cesarzowej Katarzyny II (17 listopada 1796 roku) tron rosyjski objął życzliwy Poniatowskiemu cesarz Paweł I Romanow, który zaprosił go do Petersburga. 

SCENA 14  – 28 listopad 1796 – Nowy car Paweł I Romanow, odwiedził  Kościuszkę w więzieniu, i był; bardzo uprzejmy wobec zaskoczonego generała. W grudniu roku  1796 roku Paweł wypuścił po złożeniu przysięgi wiernopoddańczej, wraz z nim uwolniono 20 000 Polaków. W zamian Kościuszko musiał wyrzec się na przyszłość polityki antyrosyjskiej, za co ponoć miał dostać 30 tysięcy rubli. Kościuszko wyjechał na krótko do Stanów Zjednoczonych. car rozmawiał   z nim ponad godzinę o powstaniu i rewolucji. Przybycie cara do jego celi i jego uprzejmość tak zdziwiły Kościuszkę, że przez pierwsze pół godziny był w stanie odpowiada jedynie monosylabami   (Schmidt 2007, s. 42).

SCENA 15 – marzec 1797 – Stanisław August przybywa do Petersburga 10 marca i zamieszkał w Pałacu Marmurowym. Była to rezydencja wzniesiona w latach 1768–1785 dla faworyta Katarzyny II Grigorija Orłowa. Jej budowniczym był Antonio Rinaldi. Pałac został ostatecznie wykończony już po śmierci Orłowa, któremu nigdy nie było dane w nim zamieszkać. Do wystroju wnętrz i fasady budynku użyto różowych marmurów syberyjskich. W chwili powstania Pałac Marmurowy ustępował swoim przepychem jedynie Pałacowi Zimowemu, ale po przybyciu Stanisława Augusta okazało się, że siedziba wymaga gruntownych napraw wewnętrznych z powodu panującej tam wilgoci oraz braku odpowiednich mebli i sprzętów. Były król szybko został wciągnięty w petersburskie życie dworskie. Przyjmował arystokrację, dostojników dworskich, przedstawicieli korpusu dyplomatycznego oraz licznych gości polskich, m.in. zwolnionych przez cara uczestników insurekcji kościuszkowskiej, których wspierał finansowo.^.

SCENA 16 Dnia 4 kwietnia 1797 odbyła się  koronacja Pawła I, który generalnie będzie kontynuować politykę Katarzyny II. Stanisław Poniatowski także uczestniczył w uroczystościach koronacyjnych Pawła I w Moskwie. 

SCENA 17 –  W lipcu  1797 roku w Italii Wybicki komponuje przyszły hymn Polski. By nadać trochę klimatu Włoch śpiewana jest też Voi che sapete Mozarta.

SCENA 18 –  W nowy rok 1798 roku Paweł I obiecał Stanisławowi Poniatwoskiemu  odzyskanie tronu, jednak w tym czasie Warszawa już od dawna należała do Prus, więc były to mrzonki (Kienzler 2013, s. 261).

SCENA 19 Ukazuje  śmierć byłego króla Polski w Petersburgu. Zmarł   12 lutego 1798 nagłą śmiercią po wypiciu zawartości filiżanki. Przyczyną śmierci był atak apoplektyczny. W chwili śmierci był bardzo zadłużony. Został pochowany w Kościele św. Katarzyny w Petersburgu, gdzie jego sarkofag znajdował się do czasu zamknięcia świątyni w 1938. 

SCENA 20 1800 Rezydująca w Wiedniu Kancelaria Nadworna Galicyjska wydała dekret o przyłączeniu Kazimierza do Krakowa i wyznaczeniu nowych granic miasta. Nastąpiło też odebranie Uniwersytetowi Jagiellońskiemu autonomii i nadzoru nad szkołami średnimi. Władze austriackie rozpoczęły adaptację Wawelu na koszary dla wojska.