Monako 300 lat temu

Po wiadomości o XVIII-wiecznym Monako odsyłam do następujących publikacji: A.M. Brzeziński, Historia Monako, w: J. Łaptos (red.), Historia małych krajów Europy: Andora. Liechtenstein. Luksemburg. Malta. Monako. San Marino, Ossolineum, Wrocław 2002, s. 421-430, Th. Veszeltis, Ród Grimaldich. Frywolna kronika dworu, Videograf II Katowice 2008, s. 79-110, A. Edwards, The Grimaldis of Monaco. New York: William Morrow & Co 1992, J. Glatt, The ruling house of Monaco: the story of a tragic dynasty, London: Judy Piatkus 1998.

W 1750 roku w Księstwie Monako nie było jeszcze słynnego kasyna. Nie istniało nawet jeszcze miasteczko Monte Carlo. Liczące dziś nieco ponad 33 tysięcy mieszkańców, 300 i 200 lat temu było państwem jeszcze skromniejszym. Dobra książęce ograniczały się właściwie do skały, na której do dziś mieści się rezydencja władców i pobliskiego portu. Od X wieku dzisiejsze Monako należało do Genueńczyków, jednak w 1297 roku 1297 – uciekinier z Genui, François Grimaldi, w wszedł do zamku na skale przebraniu mnicha (wł.: il monaco), po czym wpuścił tam swoich ludzi, wyrżnęli w pień załogę genueńską. Pod koniec XV wieku niepodległość Monako uznali król Francji i papież. W latach 1524–1641 Monako znajdowało było protektoratem hiszpańskim, Honoriusz II Grimaldi podpisał jednak w 1641 roku traktat z Francuzami, na mocy którego wprowadzono potem (jak książę wyrzucił podstępem hiszpańska załogę), 500 francuskich żołnierzy pod rozkazy miejscowego władcy. Panujący w latach 1662-1701 Ludwik I zacieśniał związki z Francją, w 1698 roku został nawet ambasadorem Francji przy Watykanie.

Syn Ludwika, Antoni I (pan. 1701-1731) był jeszcze mocniej sfrancuziały, wszak 40 lat spędził w Wersalu, a od 1684 był pułkownikiem francuskiej armii. Z powodu postury nazywano go „Goliatem”. Po śmierci ojca przeniósł się do Monako, by objąć władzę. Parlament paryski 21 sierpnia 1702 roku nadał mu tytuł para Francji. Tęsknił za Wersalem i Paryżem. Podtrzymywał kontakty z przyjaciółmi i znajomymi w postaci korespondencji, a przed nudzącymi go raportami urzędników uciekał do Nicei z jej bujnym życiem towarzyskim.
Monako było zagrożone gdy Sabaudia poparła Austrię w wojnie sukcesyjnej hiszpańskiej. Antoni I nakazał bicie dodatkowych monet na cele wojenne. Założył też w tych latach małą hutę szkła.

Od Francji dostał Antoni I miasto La Turbie (Ludwik XIV oderwał je od księstwa Nicei), które zamienił w twierdzę, wspomagał też Francuzów podczas wojny udostępniając im księstwo jako bazę wojskową. Niestety postawił na przegranego konia. Książę Sabaudii Wiktor Amadeusz II, stojący po stronie zwycięskiej Anglii i Austrii, zażądał oddania La Turbie oraz przywrócenia wszystkich praw feudalnych dotyczących Roquebrune oraz Mentonu. W pertraktacjach pośredniczyli Ludwik XIV i królowa brytyjska Anna Stuart. 21 czerwca 1714 roku uznano prawa suwerenne księcia Sabaudii do Roquebrune i Mentonu. Wysłannik Antoniego I złożył hołd wasalny z tych ziem w Turynie 12 sierpnia 1716.

Il. 1. Pałac książąt Monako na obrazie Josepha Bressona z 1762 roku, źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:MonacoJosephBresson.jpg (dostęp: 7.07.2011 r.)

W 1701 roku Antoni I odziedziczył księstwo w stanie bankructwa, lecz mimo to kontynuował prace nad upiększaniem rodowej siedziby, zbudował Wersal w miniaturze, z artystami z flamandzkim malarzem Jeanem Baptiste Vanloo na czele. Rozczytywał się w dziełach Corneille’a i Fontenelle’a, a Dantego i Petrarchę czytał tylko w tłumaczeniach francuskich, choć znał również włoski. Z pomocą pana Destouches, zarządcy opery paryskiej, sprowadzał tancerki, śpiewaczki i muzyków do siebie. Przerobił salon pałacowy na salę koncertową. Kolekcjonował utwory muzyczne dla założonej w 1723 do dziś istniejącej dworskiej orkiestry. Sam był także wykształcony muzycznie, jako były uczeń czołowego francuskiego kompozytora epoki Jeana Baptiste’a Lully’ego, którego laskę kompozytorską odziedziczył, oraz klawesynisty Françoisa Couperina. Między 1711 a 1712 rokiem z dworem w Monako związał się zdolny włoski kompozytor koncertów i oratoriów Francesco Onofrio Manfredini (1684-1762). Antoni I wprowadził też na dworze w Monako francuską swobodę obyczajową, dlatego zwany był „pięknoduchem”. W roku 1675 związał się z francuską tancerką o łatwej cnocie Elisabeth Dufort-Babé, która ponoć fikała na scenie w cieniutkich sukienkach z gazy. Osobisty sekretarz księcia, Guillaume Alphonse Beauchamp zajmował się stosunkami Monako z Francją, a Joacopo Antonio Millo, podesta Monako pomagał wyciągnąć księciu więcej zysków z portu i ceł, gdy surowa zima zniszczyła drzewa cytrusowe (Monako zawsze słynęło z dobrych pomarańczy i oliwek).

W 1715 roku w Monako mieszkało 1391 osób, a w 1750 tylko 1352, a w Menton odpowiednio: 2366 i 2405 osób. Istniały dalej średniowieczne ograniczenia wobec cudzoziemców. Bez formalnej zgody cudzoziemiec mógł przebywać na terenie państewka tylko 3 dni. By kupić w księstwie nieruchomość trzeba było uzyskać specjalną zgodę, obiecać przestrzeganie prawa monakijskiego i wnieść kaucję. Wyjątki czyniono dla specjalistów, np. cenionych chirurgów.

Ze swego legalnego związku Antoni I miał tylko córki. Zamierzał przekazać tron Ludwice Hipolicie, kłócił się jednak z żoną, kto miałby być księciem małżonkiem. Do czasu rozstrzygnięcia sporu zamknął córkę w klasztorze wizytek w Aix-en-Provence. W końcu w 1715 roku Hipolita poślubiła pyszałkowatego Normandczyka Jacquesa de Goyon de Matignon, księcia de Thorigny. Bogaty de Matignon zgodził się spłacić długi Antoniego I. W roku 1720 książę nakazał zbudować drogę z Manton do Monako ponad górzystą zatoką. Odtąd wykwintne towarzystwo mogło wygodnie podróżować po państewku.

Panująca od 1731 roku Ludwika Hipolita (ogłosiła się natychmiast księżną Monako, nie wspominając w ogóle męża, łamiąc tym samym zasady kontraktu ślubnego) przywróciła straż pałacową, obniżyła cenę chleba dla żołnierzy, zakazała cywilom noszenia broni palnej (co denerwowało Monakijczyków, gdyż potwierdzało zależność księstwa od Francji, gdzie taki zakaz obowiązywał już od końca XVII wieku) i tępiła pamflecistów. Dbała o porządek na ulicach. Przed Bożym Narodzeniem 1731 r. na wybrzeżach Morza Śródziemnego nadal szalała epidemia ospy, ta sama, która dekadę wcześniej nawiedziła Marsylię. Księżna zmarła na ospę w grudniu 1731 roku. Jej mąż doczekał się wtedy władztwa. Rządził Monako do 1733 roku jako Jakub I, jednak tylko, aż jego syn Honoriusz osiągnął wiek 25 lat. Honoriusza i elity Monako poparł pierwszy minister Francji, kardynał de Fleury, więc Jakub porzucił zamiar przedłużenia swych rządów. 20 maja 1732 roku Jakub mianował generalnym gubernatorem Monako, Antoniego de Grimaldi (1697–1784), nieślubnego syna księcia Antoniego I. Antoni sprawował faktyczne rządy w księstwie do śmierci w listopada 1784 roku. Jakub I podpisał formalną abdykację 7 listopada 1733 r., zachowując dla siebie tytuł księcia Valentinois oraz regencję do osiągnięcia pełnoletniości Honoriusza III. Uroczystości przejęcia tronu przez nowego księcia odbyły się 16 i 17 maja 1734 r.

Honoriusz III wychował się w paryskim domu swego ojca, który promował jego karierę we francuskiej armii i próbował znaleźć mu żonę. Protesty Honoriusza skłoniły Jakuba do wystarania się o lettre de cachet w celu uwięzienia nieposłusznego syna w Arras. Potem Honoriusz walczył przeciw Brytyjczykom i Holendrom w Belgii, m.in. brał udział w bitwie pod Fontenoy (1745) jako francuski generał. Samo Monako pozostało neutralne i Honoriusz III kazał kawalerowi de Grimaldi przyjmować statki wojenne obu stron, z czego skwapliwie korzystali arystokraci brytyjscy czyniąc z Monako jeden ze swych ulubionych celów podróży w tej części Europy. Księstwo było dwukrotnie zagrożone. Zimą 1747 roku Menton omal nie zostało zajęte przez wroga po klęsce Francuzów w Italii, a wiosną tego roku stronnik Austrii, Karol Emanuel III, król Sardynii blokował port Monako. W 1748 roku ojciec znów załatwił wtrącenie nie chcącego się ustatkować syna tym razem do Bastylii i to na aż 3 miesiące. W roku 1749 roku Honoriusz powrócił do Monako (po 15 latach pobytu we Francji i froncie belgijskim), stwierdziwszy jednak, że kawaler de Grimaldi radzi sobie doskonale bez jego rad, nie wtrącał się. W wieku trzydziestu lat Honoriusz zakochał się w starszej odeń o 10 lat Annie de Brignole-Sale z rodu Balhi, żonie markiza Giuseppe’a de Brignole-Sale. Poznali się na wielkiej gali w Wersalu. Była ona starsza od niego o dziesięć lat. Romans Honoriusza III z Anną trwał kilka lat. W 1754 roku książę spędził trzy miesiące w Genui, w Palazzo Rosso, przyprawiając rogi mężowi Anny. Honoriusz III nagle zaczął adorować jej córkę Marię Katarzynę, wówczas piętnastoletnią. Sytuacja była napięta. Książę przed wyjazdem do Paryża zdecydował się ją poślubić. Starał się u jej ojca o rękę niecałe półtora roku. Po nieudanej próbie chciał poślubić inną, także nieskutecznie. Dawna kochanka napisała do niego kąśliwy list. Honoriusz III odpisał. Bronił się w nim zapewniając o jego szacunku do niej i jej córki. List podziałał na nią. Markiza postarała się o zgodę męża na ślub ich córki z księciem. Małżeństwo zostało zawarte per procura w Genui w czerwcu 1757. W latach 1760-1771 młodzi małżonkowie mieszkali w wesołym Paryżu, aż do separacji.
Honoriusz prowadził ważne negocjacje z królem Sardynii Wiktorem Emanuelem III by zakończyć spór między Monakijczykami a mieszkańcami La Turbie. 14 i 24 listopada 1760 podpisano porozumienia ustalające granice Księstwa Monako i Sardynii. Wiktor Emanuel zgodził się na przyłączenie wokół Monako odcinka szerokości 600 m.

Edward August, książę Yorku, brat Jerzego III, króla Wielkiej Brytanii, jechał z Paryża do Genui celem odwiedzenia swojej ukochanej. Honoriusz III dowiadując o tym, że książę ma zatrzymać się w Monako, przybył z Normandii przygotować odpowiednie przyjęcie gościa. Edward przypłynął na statku na początku września 1767 roku. Był ciężko chory. Mimo wysiłków lekarzy nicejskich gość zmarł 17 września, po dwóch tygodniach pobytu w Monako. Trumna z ciałem została przeniesiona z honorami na statek do Anglii. Król Jerzy III za ten gest zaprosił Honoriusza do siebie. Książę przybył do Londynu sam 26 marca 1768 roku. Przebywał tam do 4 czerwca przyjmowany z honorami. Oświetlenie ulic londyńskich wziął tam za iluminację na jego cześć.
Kawaler Grimaldi założył w Monako pierwszą drukarnię, której szefem był Agostino Olzatti; w której wydano 12 tomów Annali d’Italia, a w latach 1768-1775 gazetę „Le Courier de Monaco” (ukazywała się dwa razy w tygodniu).

W 1785 r. po śmierci Antoniego, kawalera de Grimaldi, Honoriusz III osiedlił się na stałe w Monako. Zajął się pobudzaniem gospodarki księstwa. Zachęcał do produkcji makaronu, mydła, wosku i tytoniu. Poszerzył uprawę drzew cytrusowych (pomarańcze i cytryny). Założył hodowlę jedwabników w Carnolès. W kwietniu 1790 roku Honoriusz III wyjechał do zrewolucjonizowanego Paryża, gdzie ponad rok walczył ze Zgromadzeniem Narodowym o uznanie jego praw do dochodów z posiadłości francuskich. We wrześniu 1791 Zgromadzenie wydało dekret przyznający mu odszkodowanie i nakazujący rządowi królewskiemu wypłacenie mu 273 766 franków. Decyzja była nierealna, ponieważ król Ludwik XVI był zawieszony w swoich obowiązkach. Wobec wojny austriacko-francuskiej, Honoriusz ogłosił w kwietniu 1792 roku neutralność Monako. Jesienią tego roku rewolucjoniści zajęli Niceę, a w Monako inspirowali powstanie klubów rewolucyjnych, które w 1793 roku zdetronizowały Grimaldich i potem doprowadziły do aneksji księstwa do Francji. Honoriusz III o tym samym imieniu przebywał wtedy w w Paryżu w pałacu Matignon. Oddał swoje konie i powozy wojsku oraz dawał datki na zakup broni i cele publiczne. W nocy z 19 na 20 września 1793 roku został aresztowany i osadzony w więzieniu w Sèvres. Starszy syn oraz synowa Franciszka Teresa (żona brata Honaoriusza III, Józefa przebywającego wówczas w Niemczech) także zostali aresztowani i uwięzieni. Franciszka Teresa, jako „wróg ludu” została zgilotynowana 27 lipca 1794 roku Honoriusz III został uwolniony z więzienia 5 października i wrócił do ogołoconego (głównie przez rozzuchwalonych Monakijczyków) pałacu Matignon. Przeżycia te bardzo go osłabiły. Nie odzyskał sił oraz zmarł w maju 1795 roku. Pałac książęcy powstał w 1191 roku jako genueńska forteca, jednak w XVIII wieku nie miał już umocnień i był przerobiony był na barokowy pałac. Dopiero w 1801 roku książęta uzyskali amnestię, a po klęsce Napoleona odzyskali swe władztwo w 1814 roku.

Il. 2. Na tym monakijskim znaczku pocztowym przedstawiono wizję 114-metrowej skały Monako z pałacem i portem, tak jak wyglądały one w XVIII wieku, źródło: http://web.me.com/philozero/GarageSaleImages/GarageSale_1286392544_34152.jpg (dostęp: 7.07.2011 r.).

Jednym z najstarszych do dziś istniejących zabytków Monako, jest Kaplica miłosierdzia – Chapelle de la Misericorde z roku 1639, spod której co roku w Wielki Piątek rusza procesja z pochodniami.