Bóg a nowoczesność, Część XI; postmodernizm i religia

Czy postmodernistyczna religia jest w ogóle możliwa ? Czy można pogodzić – realistycznie, racjonalnie, pragmatycznie i poznawczo – te dwa znaczenia, te dwa pojęcia, te dwa zakresy postrzegania i opisywania rzeczywistości ? Jak w świetle znanych definicji i rodzących je dylematów oraz wniosków  –  religia i postmodernizm (po-nowoczesność, późna nowoczesność, etc.) – dopuszczalna (i czy w ogóle) jest teza, iż postmodernizm niesie w sobie pierwiastek religijności. W odniesieniu do ogólnych elementów najszerzej rozumianego sacrum, ewentualnie zawartych w postmodernistycznym przesłaniu zgodzić się można już prędzej (choć też z zastrzeżeniami).  

Na początku pragnę wyjaśnić swoje stanowisko w tej kwestii (i jest ono klarowne i jasne): nie. Nie jest to możliwe. I to z różnych – najczęściej z racjonalnych i realnych –  powodów.

When the moon is in the Seventh House
and Jupiter aligns with Mars then peace will guide the planets and love will steer the stars…

Aquarius/Let the sunshine – THE 5th DIMENSION

Za motto dziś wybrałem fragment klasycznej (i topowej niegdyś) piosenki z epoki zaludnianej przez tzw. „dzieci kwiaty”, które to czasy rozpropagowały w formie pop-kultury i zbeletryzowanej papki medialnej idee postmodernistyczne (jak dziś się ów trend, ruch, mentalność nazywa) na cały świat za pomocą mass-mediów. Nazywanej wówczas „erą Wodnika”. Czym jest  więc postmodernizm ? Jak go można określić i zdefiniować ? Co sobą niesie i reprezentuje ? Czy wreszcie jest przesłaniem religijnym, a może jest zdolnym  (bo ma w sobie pierwiastki transcendencji lub mistyki) wytworzyć na bazie niesionych i głoszonych wartości jakąś formę religijnych wierzeń ? Zacznijmy jednak od religii. Definicji religii jest całe mnóstwo (w zależności z jakiej płaszczyzny nauki to rozpatrujemy). Ta klasyczna, rudymentarna odwołuje się do tradycji rzymskiej; religio, łac. od relegere – za Cyceronem, jest to zwracanie szczególnej uwagi (czyli – oddawanie czci bogom, oczywiście z rzymskiego panteonu). Podstawowe pojęcie religii dziś funkcjonujące w tradycji zachodnioeuropejskiej, naznaczone jest piętnem prawie 2000 lat chrześcijaństwa, z jego teologią, filozofią i wizją człowieka oraz konfrontacyjnym spojrzeniem na inne, tożsame w swej genezie i strukturze, wierzenia religijne czy światopoglądy. Sprowadzenie religii, jak chce chrześcijaństwo, jedynie do kontaktu człowieka z absolutem jest wysoce niedostateczne bo zbyt wąsko (bez aspektów historycznych, społecznych, ekonomicznych, kulturowych, politycznych etc.) traktujące owo zjawisko. Zjawisko na pewno o charakterze społecznym. Chrześcijańskie denominacje – wszystkie bez wyjątku (a i inne religie monoteistyczne także, gdyż są one w swych rudymentach niezwykle podobne do siebie) można określić – w nader przybliżony sposób – jako „uznanie Boga przez człowieka swoim Panem ze wszystkimi konsekwencjami tego uznania” ([za]: Mała Encyklopedia Teologiczna, s. 432) Za autorytetem w dziedzinie religioznawstwa Mircea Eliadem, trzeba wszak zauważyć (przy całej złożoności tego zagadnienia), że religię możemy rozpatrywać w trzech, podstawowych poziomach: jako obiektywny wykład dotyczący licznych wierzeń, jako literacki opis, gdzie historia religii jest podstawowym wymiarem i odniesieniem  oraz jako wymiar strukturalny czyli ewolucja poszczególnych religii oraz ich wzajemne oddziaływanie i przenikanie (tu mieści się pojęcie synkretyzmu religijnego). Zygmunt Bauman w konwencji postmodernistycznej pisze o religii jako elemencie „sporego rodu osobliwości, a często i kłopotliwych pojęć które rozumiemy znakomicie do chwili kiedy żąda się od nas precyzyjnej definicji”. Jak widać w tym króciutkim przeglądzie sądów na ten temat co osoba, bądź opcja to inne spojrzenie i definiowanie religii. Postmodernizm z permanentną dekonstrukcją wszystkiego wokoło jest samo-kwestionującą regulacją, czyli to ex definitione wyklucza jakąkolwiek religijność. Gdy odrzucamy wszelkie Autorytety, pewności czy wartości (minione, te które są tworzone aktualnie także zostaną poddane w swoim czasie dekonstrukcji), kiedy kwestionuje się istnienie jednej, obiektywnej i nadprzyrodzonej Prawdy (to m.in. przejawia się w odrzuceniu wszelkich meta-narracji), jakakolwiek mowa o religii – w dotychczasowym mniemaniu – jest absolutnie wykluczona. W postmodernizmie istnieje wyłącznie perspektywa indywidualna, brak jest wspólnoty (ona może być zawiązywana epizodycznie, w razie określonych, indywidualnych potrzeb czy zainteresowań, zbieżnych z interesami innych  jednostek). Postmodernistyczne odniesienia to indywidualizm i konteksty (nie zależności): społeczne, klasowe, płciowe, kulturowe, etniczne, historyczne itd., intelektualizm (często czyniony jako „sztuka dla sztuki”), pod-tekstualność (przy dekonstrukcji), tzw. śmierć autora, śmierć literatury, odejście od wspomnianej meta-narracji, a przede wszystkim – pluralizm głosów i sądów. Czy tak skonstruowana metoda dedukcji i prowadzenia dyskursu może być kompatybilną z czymś co uważamy i pojmujemy (lub pojmowaliśmy do tej pory) jako religię ? Religia to jak widać w definicji – wiara „w coś”. Przy tym musi istnieć dogmat, Autorytet i Prawda. Wszystko to w zderzeniu z dekonstrukcją staje się pospolitym humbugiem. Dla jednego z koryfeuszy postmodernizmu (choć on sam przed tym się usilnie bronił) – choć może nie najbardziej klasycznego – Richarda Rorty’ego, religia to „kres konwersacji”. A przecież każda dekonstrukcja, oprócz myślenia, opiera się na dialogu, na wymianie zdań, na zderzeniu sądów. Wg amerykańskiego myśliciela istnieją wyłącznie czyste wartości Oświecenia, przejawiające się w „kulturze prawnej stojącej na straży sfery publicznej”, zaś religia winna stać się jego zdaniem zagadnieniem wyłącznie prywatnym, indywidualnym, subiektywnym, gdyż dotyczy sfery emocji, uczuć, afektów. Jego zdaniem – i to jest konsekwentne myślenie oświeceniowej proweniencji – „dojrzali ludzie nie używają religii jako podstawy dla uprawiania polityki”. Tym samym religia – dla konsekwentnego oświeceniowca (a i postmodernisty) „jest drabiną którą należy odrzucić”. Osobiście podzielam w pełni sąd Rorty’ego na ten temat, ponieważ jest to stanowisko klarowne, jasne i racjonalne. Zawiera w sobie ponadto zasadnicze idee Oświecenia w tej kwestii. Jednak nie wszyscy koryfeusze postmodernizmu zajmują tak jednoznaczne stanowisko w tej węzłowej wydawałoby się sprawie (przecząc podstawowym założeniom tego trendu). Jacques Derrida i  Gianni Vatimo podjęli próby syntezy doktryny postmodernistycznej (o ile taka istnieje i można ją jako spójną całość zaprezentować – bo z tym też jest problem z racji mgławicowości i niedookreślenia samej definicji czym jest postmodernizm) z istotą religijności. I ten trend jest aktualnie preferowany w ramach postmoderny. Zauważyli to nawet – z aprobatą – niektóry katoliccy myśliciele i publicyści, nazywając to „flirtem postmodernizmu z Biblią” (Charles Taylor czy Karol Tarnowski). Nie są to moim zdaniem jednak próby udane. Rażą bowiem brakiem konsekwencji i koherencji intelektualnej. Bo jak można być „religijnym postmodernistą”, kultywować dekonstrukcję i jednocześnie trzymać się „kurczowo Biblii” jako nośnika wartości oraz przekazywanych przez nią Prawd ? Tradycja judeochrześcijańska (w jakiej funkcjonuje i jest nadal tworzona zdaniem obowiązującego acz niesłusznie zresztą od kilku dekad paradygmatu, kultura Zachodu) jest nie do pogodzenia z zasadniczymi kanonami postmoderny. Zapominanie i pomijanie wartości hellenistyczno-rzymskich przez postmodernistów i dzisiejszych neokonserwatywnych liberałów zawłaszczających swym językiem i sposobem myślenia narrację publiczną to znamienny rys współczesnego dyskursu. Przecież dla konsekwentnych przedstawicieli tego kierunku myślenia – postmodernistów – Biblia (tak jak Koran, Talmud etc.) jest jedną z wielu książek stworzonych przez człowieka, podlegających egzegezie i dekonstrukcji idei przez nią niesionych. Przestaje wiec być Księgą Świętą i przekazem Prawdy. „Jeśli w tej mierze dodać, że nawet kategorie uznane za  tzw. siły moralne wg kanonów postmodernizmu podlegają dekonstrukcji” to gdzie „….w takim razie leży Prawda ? Co nią jest ?” ([za]: A.Kołakowska, Czy możliwa jest religia postmodernistyczna ? [w]: Znak nr 1/548/2002). Z punktu widzenia  teistów jest to absolutnie nie  możliwym. Racjonalista – tak sądzę – też takie wnioski może wyciągnąć, ale opierając się na trochę innych przesłankach. Jeśli postmodernizm ma być nie tylko rodzajem języka, ale opisem świata, doktryną  z pretensjami do bliżej nieokreślonej normatywności i stworzenia ponowoczesnych reguł funkcjonowania tego świata (gdyż powszechny chaos i skrajny subiektywizm jakim hołduje stwarzają jedynie pozory wolności jednostki, torując tym samym drogę do poszerzania bazy społecznej  religijnym fantazmatom i fundamentalizmom klasycznej proweniencji ograniczającym tę wolność), to odrzucenie poprzez dekonstrukcję pojęcia wspólnotowości oraz negując znaczenia tego pojęcia (jako swoistej meta-narracji) czyni zeń strukturę antyreligijną a priori. Duchowość nigdy nie była i nie będzie religijnością, tym bardziej – religią sensu stricte. Duchowością bez wątpienia pączkującą z postmodernistycznych korzeni jest New Age. To nie religia, ale niesie sobą takie elementy;  to nie filozofia, ale jest w jakiejś mierze wizją człowieka; nie jest bez wątpienia nauką, ale stwarza wrażenie, iż opiera się o prawa naukowe (szukanie tych praw w gwiazdach przez niektórych przedstawicieli tego prądu dyskwalifikuje ową „naukowość”). „New Age jest mgławicą, która zawiera ezoteryzm i okultyzm, coś z myśli mistycznej i magicznej na temat tajemnic życia oraz szczyptę chrześcijaństwa a to wszystko zmieszane z ideami wywodzącymi się z astrofizyki” ([w]: kard. G.Danneels, New Age – nowy ład, nowa ludzkość, nowa wiara, s. 9). Krytyka z pozycji hierarchy Kościoła kat. nie może być prowadzona inaczej jak tylko z płaszczyzny ezoteryczno-mistyczno-okultystyczno-mitycznej (bo tu właśnie chrześcijaństwo może – jako konkurenta – atakować tę formę duchowości, stanowiącą dla niego na pewno formę konkurencji na rynku religijnych lub quasi-religijnych utensyliów). Racjonaliści w każdym bądź razie oponują przeciwko takiemu ujmowaniu zagadnienia przede wszystkim w oparciu o doświadczenia człowieka i zdobycze ludzkiego umysłu – w sferze materialnej i mentalno-duchowej (czyli na polu najszerzej pojmowanej kultury) –  oraz w kwestii zastosowania  języka i narzędzi nowożytnej nauki. Moim zdaniem to również zasadniczo i wyraźnie uniemożliwia  takie podejście czyli łączenie postmodernizmu z religią. To że bóg dla wielu współczesnych ludzi przestał być Mesjaszem, Królem, Sędzią i Panem, a jest co najwyżej partnerem, kumplem z ulicy, dobrym sąsiadem z naprzeciwka, znajomym z internetowego portalu społecznościowego etc. nie dowodzi, iż na takiej bazie istnieje jakaś myśl o religijnej proweniencji, jakiś zaczątek dla tworzenia się innej, nowej wiary religijnej. Tradycja kultury Zachodu – ze wszech miar oświeceniowa (jak twierdził przywoływany tu Richard Rorty i konsekwentni racjonaliści) – po Feuerbachu, Marksie, Nitzschem czy Freudzie jest areligijna i ateistyczna, a na pewno – antyklerykalna. Musi taką po prostu być.