Johann Christoph Graupner (1683-1760) twórca opery darmsztadzkiej

Kompozytorem tym zainteresowałem się pisząc monografię o XVIII-wiecznej Hesji-Darmstadt:

Piotr Napierała, Hesja-Darmstadt w XVIII stuleciu. Wielcy władcy małego państwa, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009. ISBN 978-83-232-2007-7 

Zob. też:
http://www.youtube.com/watch?v=X2UFoq7vFRE&feature=channel_page

Graupner urodził się 13 stycznia 1683 roku w Kirchberg w Saksonii w rodzinie, która wydała wielu tkaczy i krawców. Gdy miał osiem lat, jego umiejętności śpiewacze dostrzegł miejscowy kantor i pastor Nikolaus Kuster. Dzięki jego rekomendacjom Graupner od 1696 roku studiował sztukę kompozytorską w lipskiej Thomaschule, gdzie nauczał kantor Johann Kuhnau (1660-1722). Studiowali tam wówczas inni przyszli wielcy kompozytorzy jak: Johann Friedrich Fasch i Johann David Heinichen. Studiując prawo na lipskim uniwersytecie (1704-1706) zaprzyjaźnił się z Georgiem Philippem Telemannem.

W 1707 roku Graupner opuścił Lipsk by udać się do Hamburga, gdzie został klawesynistą w orkiestrze opery miejskiej – Oper am Gänsemarkt, której dyrygentem (i dyrektorem samej opery) był wówczas Reinhard Keiser. We współpracy z Keiserem napisał część ze swych 5 hamburskich oper. Styl Graupnera, podobnie jak Telemanna i Keisera był eklektyczny; francusko-niemiecki. Same libretti dzieł wystawianych w Oper am Gänsemarkt, były albo francusko- albo niemieckojęzyczne. W orkiestrze operowej zatrudniony był jako skrzypek Georg Friedrich Händel. W Hamburgu działali też Telemann i Johann Mattheson. 

W roku 1709 Graupner przybył do Darmstadt (wówczas ok. 8.000 mieszkańców), by zastąpić nadwornego kapelmistrza – Hofkapellmeister Wolfganga Briegela, któremu stan zdrowia nie pozwalał już komponować. Przy Briegelu, który nadal otrzymywał pensję był Graupner (od 1711) drugim kapelmistrzem, a po jego śmierci (1712) pierwszym kapelmistrzem. Pozyskanie Graupnera umożliwiło Landgrafstwu Hesji-Darmstadt (ok. 120.000 mieszkańców, stolica: Darmstadt) osiągnięcie najwyższego poziomu kultury muzycznej. Landgrafowi Ernestowi Ludwikowi, który sam był kompozytorem-amatorem bardzo zależało na ożywieniu życia muzycznego swej stolicy. Jeszcze w roku 1711 odwiedził Graupnera w Darmstadt inny utalentowany kompozytor, Frankończyk Johann Georg Pisendel, wracając z Eisenach gdzie gościł u Telemanna. W tym samym roku architekt francuski Louis Remy de la Fosse (zm. 1726) ściągnięty z Hamburga zbudował dla landgrafa operę miejską (1711). Bardzo niewiele miast niemieckich posiadało wówczas tego typu publiczne teatry. Otwarcie Opernhaus w roku 1712 uświetniono wystawieniem opery: „Telemach” François Fénélona (1651-1715), do którego muzykę stworzył Graupner, będący również honorowym gościem. 

O tym jak bardzo atrakcyjnym miejscem dla niemieckich melomanów była opera darmsztadzka mogą świadczyć listy jakie z Moguncji pisał architekt wojskowy Johann Maximilian von Welsch (1671-1745) do swego darmsztadzkiego przyjaciela generała Johanna Rudolfa von Pretlack (1667- 1738). W liście z 6 kwietnia 1712 roku Welsch pisze o planowanej przez niego, jego żonę i grupę przyjaciół wizycie w darmsztadzkiej nowej operze. Wiedział od goszczącego w Mainz darmsztadzkiego jeźdźca, że landgraf Ernest Ludwik powrócił już z frankfurckich targów i ma kazać wystawić sztukę Graupnera. Welsch pisał, że; 
„kobiety cieszą się na operę, jak dzieci na nadejście mesjasza, a mężczyźni służą im we wszystkim” 

Dalsze zwlekanie groziło „katastrofą” rodzinną, gdyż jak pisał Welsch w liście z 3 maja 1712 roku:
„Damy są teraz de facto w tak radosnym nastroju i w takim wyczekiwaniu, jak im pan generał przyjemnie naopowiadał i tak im, by rzec po prostu, ślinka cieknie, że gotowe zawiesić dawanie dzieciom posiłków… Szybkie wieści będą ulgą dla żądnych rozrywki umysłów”. 

Można zrozumieć tę niecierpliwość wiedząc, że w samym tylko 1712 roku opera darmsztadzka dała 61 przedstawień, w operze śpiewała jedna z najsłynniejszych niemieckich śpiewaczek tych czasów Johanna Elizabeth Döbricht (1692-1786) zwana: Döbrichtin Śpiewała ona jedna z głównych partii w Telemachu podczas ceremonii otwarcia opery i zdecydowała się zostać w Darmstadt na stałe. Uważano ja za najlepszy niemiecki sopran. Jej mąż Hesse, grał w orkiestrze Graupnera. 22 stycznia 1715 Welsch znów pisał do Pretlacka, ze jego małżonka miałaby przemożną chęć wybrania się do Darmstadt na karnawał. Elektor-arcybiskup Moguncji Lothar Franz, u którego służył Welsch, twierdził, że architekt był „niewolnikiem swej żony” (eine Sklave von seiner Frau).

Graupner pracował w Darmstadt do końca życia, choć około 1719 roku z powodu kiepskiej sytuacji finansowej dworu, wskutek drogich planów architektonicznych Ernesta Ludwika, musiał się przestawić na komponowanie kantat kościelnych. Landgraf rozwiązał wówczas całą orkiestrę, jednak kontrakt z Graupnerem pozostał w mocy. W 1723 Graupner próbował opuścić landgrafa, by przejąć po zmarłym 5 czerwca 1722 roku Johannie Kuhnau stanowisko kantora w Lipsku. Władca nie zgodził się na rozwiązanie kontraktu. Ostatecznie kantorem lipskim został, jak wiadomo, Johann Sebastian Bach, ponieważ Telemann, któremu wcześniej proponowano objęcie stanowisko po zmarłym kantorze odmówił. Słysząc, że Bach został kantorem u Św. Tomasza, Graupner napisał, że „ten mistrz muzyki organowej z pewnością będzie dobrze wykonywał swe obowiązki”.

Oto manuskrypt kantaty Graupnera napisanej na urodziny landgrafa Ernsta Ludwiga 15 grudnia 1726 roku:

Do roku 1754, gdy stracił wzrok, co było normalną przypadłością kompozytorów tych czasów (Bach, Händel, Mattheson) Graupner stworzył 2000 dzieł: 1418 kantat kościelnych, 24 kantat świeckich, 8 oper, 113 sinfonie, 50 koncertów na 1-4 instrumentów, 84 suity orkiestrowe, 36 sonat kameralnych i sporo muzyki klawesynowej, był więc po Telemanie najpłodniejszym kompozytorem w dziejach. Słowa jakimi Händel określił Telemanna; „człowiek, zdolny napisać motet na 4 głosy szybciej niż większość ludzi napisze zwykły list”, mogłyby równie dobrze opisywać Graupnera. W 1726 roku Graupner wystawił jedno ze swych najlepszych dzieł muzycznych: Uwerturę na Boże Narodzenie, wraz z towarzyszącą jej kantatą. W późniejszych dziełach słuchać już elementy rokokowego stylu gallant. U Graupnera doskonalił swe sztuki kompozytorskie dawny kolega z Lipska, Johann Friedrich Fasch. Był to jeden z dość licznych uczniów darmsztadzkiego kapelmistrza. 

Libretti do kantat wystawianych w każdy piątek i niedzielę (jako lipski kantor Bach musiał „tylko” tworzyć jedną na tydzień i wystawiać ją w niedzielę) pisał przez 25 lat szwagier kompozytora, Johann Conrad Lichtenberg (1689-1761), pastor w Neukirche, ojciec słynnego uczonego, podróżnika i pisarza Georga Christopha von Lichtenberg (1742-1799), któremu imię nadano po kompozytorze. 10 maja 1760 roku Graupner zmarł w swym darmsztadzkim domu. 

Dziś w Darmstadt często można usłyszeć muzykę Graupnera na koncertach, lecz festiwale mu poświecone są rzadkie. W Boże Narodzenie wykonuje się w kościołach Weinachtsoratorium Bacha, zamiast którejś z równie dobrych 50 bożonarodzeniowych kantat rodzimego kompozytora, zresztą wiele dzieł Graupnera przypisywano kantorowi z Lipska. Graupner nie ma swego pomnika w mieście ponieważ nie wiadomo właściwie jak wyglądał. Najsłynniejszym utworem jest prosta Intrada C-dur grana w wielu domach. Imieniem Graupnera nazwana jest nowa szkoła na północy miasta. Istnieje Towarzystwo Graupnera z siedzibą w mieście Darmstadt (64283 Darmstadt +49 (0) 6151-16 58 61).

BIBLIOGRAFIA:

• Bill O., Dokumente zum Leben und Wirken Christoph Graupners in Darmstadt. In: Christoph Graupner, Hofkapellmeister in Darmstadt 1709-1760. Hrsg. Oswald Bill. (=Beiträge zur Mittelrheinischen Musikgeschichte 28). Mainz 1987, S. 73-212.
• Bill O. (Hrsg.) Christoph Graupner, Hofkapellmeister in Darmstadt 1709-1760, Mainz 1987. 
• Darmstadt in der Zeit des Barock und Rokoko, Magistrat der Stadt Darmstadt, 1980.
• Deppert F. (Hrsg.), Darmstädter Geschichte(n), Verlag H.L. Schlapp Darmstadt 
• Kaiser H., Barocktheater in Darmstadt. Darmstadt 1951. 
• Knodt M., Regenten von Hessen-Darmstadt, Darmstadt 1989. 
• Nagel, W. , Christoph Graupner als Sinfoniker, Langensalza 1912. 
• Napierała P., Hesja-Darmstadt w XVIII wieku. Wielcy władcy małego państwa, Wydawnictwo UAM, Poznań 2009. 
• Noack E., Musikgeschichte Darmstadts vom Mittelalter bis zur Goethezeit (Beiträge zur Mittelrheinischen Musikgeschichte 8). Mainz 1967.
• Witte M., Die Instrumentalkonzerte von Johann Christoph Graupner, Göttingen 1963.