O krasnoludkach i sierotce etyce

Wyszedł na spacer krasnoludek. Jak zawsze ubrany w czerwony kubraczek i czerwoną czapeczkę. Idzie i fajkę sobie kurzy. Patrzy, z przeciwnej strony idzie drugi krasnoludek. Zielona czapeczka, zielony kubraczek i porteczki też zielone. Spojrzał, lekko zdumiony, ale ukłonił się grzecznie i idzie dalej. Za pierwszym kroczy drugi, tak samo ubrany, a za nim następny i następny. Aż przystanął, stuknął się w swoją maleńką łepetynę i westchnął: – Chyba znalazłem się w nie w swojej bajce.

Oglądając telewizję, słuchając radia i czytając prasę często czuję się jak ten krasnoludek. Pełen dyskomfort – w praktyce życia co innego widzę i inaczej to oceniam. Mam odmienny system moralny i odmienną hierarchię wartości. Czy poddany takiej schizofrenii jestem jeszcze człowiekiem moralnym, czy też nie? Nie wiem, czy dostrzegając ów problem nieodwołalnie staję się wyrodkiem i czy ludzie czujący podobnie są w Polsce już tylko rzadkimi, nieuleczalnymi przypadkami?

Maleńkie szambo

Jak mówi Leszek Miller: W Polsce ukształtowały się już wyraźnie grupy interesów ekonomicznych. Każdy minister, poseł czy senator jest je w stanie rozpoznać po rozmówcach. (…) Polski problem polega na tym, że w niektórych obszarach są one równie silne jak struktury demokratycznej władzy. Potrafią wyegzekwować decyzje korzystne dla siebie. (…) Prawdą jest też, że te grupy interesów mają znacznie lepsze rozpoznanie wewnętrznego układu sił i wpływów w strukturach administracji, niż politycy i administracja orientują się w interesach owych grup.

Na politycznej scenie zbyt dużo mamy spraw niejasnych. Zbyt często też zdarzają się „fakty medialne”. Teraz media – bardziej lub mniej obiektywnie – rzeczywistości nie opisują, tylko ją wprost kreują. Eksplozja! Doniesienie o wielkiej korupcji, „udokumentowane” powiązania władzy i biznesu ze światem przestępczym. Przez tydzień, czasem dwa – wielka afera! Wszystkie wolne media w gorączce! Dużo huku, dużo dymu! Po czym następuje „wielkie nic”. Sprawa rozmywa się, znika z łam prasy i świadomości publicznej. Co najwyżej – z ust jakiegoś autorytetu moralnego – ponownie usłyszymy słowa groźnego potępienia dla korupcji (urzędniczka wzięła czekoladę), złodziejstwa (dzieciaki pozbierały węgiel z torów) czy dzieciobójstwa (chora, ofiara gwałtu, lub żona alkoholika – matka kilkorga dzieci dokonała aborcji). Jak prawie zawsze, potępienia i kary dotyczą maluczkich.

Dokonywanie „przekrętów” zgodnych z praktykami panującego liberalizmu i w ramach obowiązującego prawa jest uczciwe, a nazwanie grabiciela majątku społecznego złodziejem jest przestępstwem. Wmawia się nam, że nacjonalizacja była niemoralna – że była to wręcz kradzież, a obecnie przeprowadzona prywatyzacja jest sprawiedliwością dziejową. Polskie procesy prywatyzacyjne, a może określając je bardziej precyzyjnie – procedery wyprzedaży, trafnie opisuje profesor Kazimierz Z. Poznański z Uniwersytetu Waszyngtońskiego.

Na każdym kroku widzimy, jak to jest uczciwe i sprawiedliwe. Moralne kryształy, ludzie stawiani nam za przykład, jeszcze 10-15 lat temu pozbawieni grosza, dziś dysponują majątkami niewyobrażalnymi dla normalnych obywateli. Samozwańczo uznając się za elitę, obracają się we własnych kręgach, powiązani – niezależnie od opcji politycznej – rozmaitymi interesami, układami i zobowiązaniami. Cała sieć władzy jest zamknięta i mocno skorumpowana. Dopiero wykorzystanie mediów w bezwzględnej walce pomiędzy grupami interesów przerwało niektóre więzy i odsłoniło część z sieci złożonych relacji występujących między uczestnikami życia publicznego. Okazało się, że polityczne poglądy są tu wtórne do miejsca w układzie powiązań, a wynikają głównie z jakości i poziomu znajomości oraz z siły kapitału. Przesłuchania sejmowych komisji śledczych ukazało nam w pełni dramatycznie niski poziom intelektualny i moralny nie tylko przesłuchiwanych przedsiębiorców i urzędników najwyższego szczebla, ale także polityków, w tym i tych przesłuchujących. Ewidentnie i bardzo szybko w polskim establishmencie ujawniła się pycha, egoizm, rozrzutność, brak wrażliwości na biedę i krzywdę, i coraz większa izolacja od świata, w którym żyją zwyczajni ludzie. Jacek Kuroń zadaje pytanie: Czy polska klasa polityczna będzie się w stanie samooczyścić? I odpowiada: Niestety, obawiam się, że (…) opinia publiczna już (w to) nie wierzy (…). Zdemoralizowane elity i nieufające im społeczeństwo stanowią wybuchową mieszankę, która może zakończyć się rewolucją. A to, nie waham się powiedzieć, będzie największy po 1989 r. dramat polskiej demokracji. To będzie katastrofa.

Czyje normy są dzisiaj obowiązujące?

Kto w dzisiejszej Polsce wyznacza normy moralne i jakie wzory zachowania uznajemy za minimum przyzwoitości? W kształtowaniu opinii publicznej najważniejsi są ci, którzy mają największy wpływ na media. Media są wolne, nie ma już cenzury ani partyjnej, ani państwowej. Tylko ich właściciele decydują o tym, o czym wolno mówić i jak należy sprawy naświetlać. Jak napisał Jacek Zychowicz: W demokracjach bardziej długowiecznych zakłada się białe rękawiczki do pracy propagandowej, która u nas wykonywana jest z bezwstydnym wręcz cynizmem. Domagając się nieograniczonej wolności dla siebie dysponenci mediów odbierają ją innym, znacznie od siebie liczniejszym. Walka o przejęcie jak największej części rynku mediów jest ostra, gdyż w czyich rękach znajdzie się więcej nośników informacji, tym lepiej reprezentowane będą ich poglądy, a wizerunek świata, zgodny z interesem właścicieli, dotrze do większej ilości osób.

Zgodnie z liberalnym credo, w wolnym państwie każda inwestycja musi przynosić właścicielom korzyści.Media opiniotwórcze tym większą mają wartość, im bardziej mogą kształtować opinię publiczną i im mają większe możliwości indoktrynacji pożądaną ideologią. Wartość nośników zależy od ich siły opiniotwórczej, a im ta siła jest większa, tym więcej trzeba za nie zapłacić.

O zaletach „gospodarki rynkowej i wolnego rynku” grzmią media, ale w praktyce korzyści tego ustroju podziwiamy głównie w innych krajach. Pod tym względem Polsce najbliżej do sytuacji społeczno-ekonomicznej krajów Ameryki Południowej, z charakterystycznym podporządkowaniem życia ideologii, ubóstwieniem pieniądza i prywatnej własności, wyobcowaniem i pazernością elit oraz cechą najgroźniejszą: brakiem w środowisku opiniotwórczym silnej opozycji wobec tych zjawisk.

Ważnym wyznacznikiem hierarchii wartości w naszym społeczeństwie jest etyka chrześcijańska z zasadami moralnymi wyznaczanymi przez systemy religijne z Kościołem rzymskokatolickim na czele. Zgadzam się z profesor Marią Szyszkowską, która mówi: Nie mam wątpliwości, że żyjemy w państwie wyznaniowym. Podejmując dziś decyzje państwowe, bierze się pod uwagę stanowisko Kościoła i jego ewentualne niezadowolenie, które jest hamulcem do przeprowadzenia różnych reform. Media publiczne zobowiązane są głoszenia wartości chrześcijańskich. Prywatne czynią to chętnie z własnej woli lub chęci przypodobania się masowym gustom. Informacji o różnego rodzaju celebrze religijnej mamy wszędzie aż nadto. Trudniej jest połączyć moralność katolicką z etyką liberalną, a społeczne nauczanie Kościoła z neoliberalną wizją gospodarki i społeczeństwa. Byle jaki umysł nie wystarcza – do tego potrzebne są przodujące mózgi polskiego dziennikarstwa; to one chcą nam wmówić, że ponownie nastała, tym razem etyczno-antysocjalistyczna, religijno-liberalna jedność narodowa. Bełkot? Skądże! Proszę obejrzeć np. „Fakty”.

„Oni” zawsze wiedzą, jak powinniśmy rozumieć rzeczywistość i jak postępować, co dla nas jest dobre, a co złe. Z jakich uzgodnień to wynika? Może ustalają to Monisia z Adasiem na wódce u Olka. „Oni” wszystkiego są pewni. Tylko, że myślący człowiek nie chce przyjmować tego na wiarę i dalej się zastanawia, jakie w dzisiejszej Polsce są wzorce zachowań i kto wyznacza normy etyczne. Media? Politycy? Czy grupy towarzysko-biznesowe? Ale nie wpadajmy w paranoję i nie dajmy sobie narzucić spiskowej teorii dziejów.

Pytanie pozostaje, do jakich autorytetów moralnych możemy się dzisiaj odwoływać? Kto swoim postępowaniem daje nam przykład zgodności słów i czynów? Dwadzieścia lat temu oburzenie wzbudził żart etyka, że „drogowskaz jest od tego, aby wskazywać, a nie od tego, aby iść”. Dzisiaj żartów już nie ma – mamy nagminne przykłady obłudy. Publicznych, umoralniających wypowiedzi połączonych z zachowaniem w życiu codziennym twardej hierarchii wartości: ja, moja rodzina, mój biznes i moi przyjaciele, oraz przestrzeganiem aktualnych dzisiaj zasad: „Poziom konta określa wartość człowieka”, „punkt widzenia zależy od punktu siedzenia”, i najważniejszej: „grabie grabią do siebie”.

Smutny obraz wyłania się z PAN-owskiej ekspertyzy pt. „Kondycja moralna społeczeństwa polskiego”, opublikowanej w książce pod tym samym tytułem wydanej przez krakowskie WAM w 2002 roku. Można w niej szukać odpowiedzi, z jakiej bazy wyrosły i na jakiej podbudowie narodziły się faktycznie obowiązujące w Polsce kodeksy postępowania. Ale dalej zasadniczym pytaniem pozostaje, kto takie zwyczaje kreuje, komu zawdzięczamy ten bezwzględny egoizm indywidualny i grupowy elit III Rzeczypospolitej. Nie bójmy się postawić wprost wyśmiewanego przez niektórych pytania: kogo oni reprezentują i w czyim interesie podejmują działalność? Czy musimy czekać na chłopca z bajki Andersena, który powie: – Król jest nagi?

Norma absolutna, czy relatywna?

Zostałem ukształtowany na pewnych standardach, w których człowiek wraz ze swoim środowiskiem jest najważniejszym podmiotem i przedmiotem ludzkiego działania, a „podstawową normą moralną jest czynna solidarność z każdą jednostką mogącą cierpieć”, jak postuluje profesor Helena Eilstein. Człowiek, zgodnie ze swoim systemem wartości dokonuje przeobrażeń otaczającego świata, dostosowując go do swego życia na nowym, aktualnym poziomie. Społeczność może być zespolona jednym systemem moralnym lub może być wielokulturowa i mogą w niej obowiązywać różne systemy. Prawda rodzi się w granicach ludzkiej społeczności, gdyż konstruowana jest przez ludzi żyjących w określonej wspólnocie intelektualnej. Wspólnocie wiedzy, kultury i czasów.

Wartości tworzą konkretni ludzie żyjący w określonej rzeczywistości i gdy ona ulega przemianom, zmieniają się także stworzone przez nich systemy. Nie ma absolutnych prawd moralnych. Wszystkie są subiektywne, gdyż zależą od kontekstu zdarzeń i tych, którzy je wypowiadają. Banalnymi są twierdzenia o różnicach między ludźmi, ich ideowością, wrażliwością i przyzwoitością. Różnicach w inspiracjach filozoficzno-ideowych i wynikających z nich hierarchiach wartości.

Na pewno jestem człowiekiem naiwnym i wierzę w ludzkość. Dla swych przemyśleń szukam oparcia intelektualnego i moralnego. Znajduję je dosyć często w mądrych książkach. Ale stale brakuje mi autorytetów wśród ludzi żyjących, tych z pierwszych stron gazet. Ludzi, którym mógłbym i chciałbym zawierzyć, którzy swą etyczną przyzwoitość zaświadczaliby codziennym postępowaniem. Poprzez trudną i żmudną praktykę całego życia, a nie tylko okazyjnie na pokaz głosząc pięknosłowie dla mas. Czyżby moje pragnienia były wyjątkowe? Nie sądzę!