Modena 300 lat temu

Księstwo Modeny i Reggio było w XVIII wieku jednym z ostatnich księstw włoskich rządzonych przez rodzimą dynastię, co jednak nie oznaczało, ze polityka księstwa była w pełni samodzielna. Za panowania Franciszka II d’Este  (1662-1694)  polityka zagraniczna Modeny  podporządkowana była polityce króla Francji – Ludwika XIV.  Kolejny władca Modeny Rinaldo d’Este (1655- 1737)  w roku  1686 został kardynałem, ale już w 1694 musiał porzucić karierę duchownego, aby odziedziczyć tron książęcy po bezdzietnej śmierci swojego bratanka – Franciszka II. Papież Innocenty XII zwolnił go od święceń duchownych 21 marca 1695, a w listopadzie tego samego roku Rinaldo poślubił Charlottę Felicję (1671-1710), najstarszą córkę Jana Fryderyka, księcia Brunszwiku-Lüneburga – w ten sposób sprzymierzając się z licznymi rodami niemieckimi (w tym z samymi Habsburgami).  Jego pierwszym posunięciem było obniżenie ceny zboża w celu poprawy warunków życia rolników na wsi. W 1702, w momencie wybuchu wojny o sukcesję hiszpańską, Rinaldo ogłosił neutralność Modeny i Reggio, ale nie przeszkodziło to francuskim oddziałom we wkroczeniu do jego kraju 1 sierpnia 1702 roku. Rinaldo musiał uciekać do Bolonii. W 1703 roku francuska inwazja zamieniła się w trwałą okupację, lecz na szczęście dla księcia Modeny, Sabaudia przeszła na stronę Austrii, zmieniając układ sił w Italii. W listopadzie 1706 Austriacy (towarzyszył im książę Rinaldo) zaatakowali francuski garnizon w Modenie i oblegli cytadelę. Francuzi poddali się w lutym 1707 roku. Na mocy układu pokojowego, Modena zyskała księstwo Mirandola, ale straciła Comacchio. Rinaldo pragnął zbliżyć się do Francji, w tym celu ożenił swojego syna Franciszka z Charlottą Aglae Orleańską, córką regenta Filipa II Burbona, księcia Orleanu. Małżeństwo to okazało się wielce uciążliwe, głównie z powodu skandalicznego zachowania Charlotty.  W 1733 rozpoczęła się wojna o sukcesję polską. Rinaldo formalnie neutralny, sekretnie wspierał Austrię. Ponownie Francuzi zmusili go do ucieczki do Bolonii, ale traktat pokojowy z 1736 znowu był korzystny dla Modeńczyków – otrzymali oni hrabstwo Novellara i Bagnolo.
W 1728 roku Rinaldo ożenił córkę z księciem Antonim Farnese z Parmy, ale jak przyszłość pokazała nie udało mu się powiększyć państwa od Zachodu, jak miał nadzieję i Parmę wzięli Burbonowie. W tym właśnie roku gościł w Modenie przyszły wielki dramaturg wenecki Carlo Goldoni. Jego rodzina miała posiadłości w Modenie. Przybył on do miasta, do kuzyna ojca p. Zavarisi, notariusza z zawodu. Wenecja miała bowiem oddzielny system prawny, więc by zrobić stopień adwokacki, młody Goldoni musiał wyjechać. Płynąc z Wenecji  do Modeny i innych państw trzeba było zmieniać kilka razy barkę bo państwa włoskie były zazdrosne i    nie zawarły ze sobą układu, by po ich rzekach mogły pływać cudze barki[1].Przewoźnik bigot o nazwisku Bastia, który podczas podróży kłócił się z Żydami, którym wytknął nieprzestrzeganie zakazu jedzenia mięsa,  co oni najpierw zbywali śmiechem a potem prawie się z nim pobili,  zaprosił po zacumowaniu Goldoniego do siebie. Goldoni opowiadał, ze był to typowy dom bigotów, mało zabawny, ale za to domownicy starali się być uczciwi.    Zavarisi ucieszył  się z przyjazdu Carla  i przedstawił go rektorowi uniwersytetu[2] , a potem zaprowadził do kancelarii w której Goldoni miał praktykować.  Zatrudniony był tam bratanek sławnego Muratori, który zapoznał Goldoniego ze   swym sławnym. Goldoni był pod wrażeniem tej osobistości włoskiego oświecenia, stwierdzając iż Muratori mógłby nawet zostać kardynałem, gdyby w swych pismach nieci mniej gorliwie bronił interesów rodu d’Este (zwł. w sporze z papiestwem o Comacchio w 1708 r.). Ludovico Antonio Muratori (1672-1715) urodzony w Vignola niedaleko miasta Modena  był   humanistą, historykiem, pisarzem  i filozofem. Muratori był kształcony na księdza, lecz głównie pracował jako archiwista i bibliotekarz w bibliotece Księstwa Modeny (od 1700 roku do śmierci). Wydał: Rerum Italicarum scriptores (28 tomów, 1723–1751) i Antiquitates Italicae medii aevii (6 tomów, 1738–1742), mające w dużym stopniu charakter wydawnictw źródłowych. Napisał też Historię Włoch (Storia d”Italia, do początku XVIII w.) w latach (1744–1749) w 12 tomach. Muratori był sławny jako jeden z tych myślicieli, którzy ułatwiali przepływ idei francuskiego oświecenia do Włoch. Myśliciel ten był wrogiem pospiesznych uogólnień, nakazywał  dokładnie ustalać fakty i zachęcał Włochów do poznania własnej przeszłości historycznej[3].   W roku 1747 nakreśli program odnowy religijnej by zwalczyć przesądy u prostych ludzi[4].
W czasie swej wizyty w 1728 roku, Goldoni podziwiał pałac książęcy, który określił jako piękny i okazały, w tym także cenny zbiór obrazów sprzedany potem w 1746 roku królowi Polski Augustowi III  za 100tys cekinów (ok. 1,1 mln liwrów)[5]. Ujrzał wtedy księdza oskarżonego o zniesławienie kobiety która dała mu piękne chwile,  zadenuncjowała go ona sama a ksiądz musiał się publicznie Bronic stojąc na szafocie wśród tłumu. Goldoni uznał cła ceremonię za  poniżającą, ale   jego gospodarz za wspaniałą. Pod wpływem rozczarowania do prawa, 21-letni Goldoni chciał zostać kapucynem,  gdy jednak rodzice wzięli go do Wenecji do teatru,  i przeszła mu ta decyzja.
 
Il. 194. Pałac książęcy w Modenie na obrazie anonimowego osiemnastowiecznego malarza, źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:The_Ducal_Palace_of_Modena_in_the_18th_century_by_an_unknown_artist.jpg
 
W latach 1737-1780 Modeną i Reggio władał Franciszek III Maria d’Este. Podczas jego rządów księstwo było wyczerpane po licznych wojnach (w 1741 roku książę musiał uciekać z kraju prze austriacką inwazją)  i zmuszone było sprzedać najbardziej wartościowe i drogocenne dzieła sztuki. Franciszek III był ostrożnym administratorem, jednak większa część władzy znajdowała się w rękach austriackiego urzędnika Beltrame Cristianiego. Wśród osiągnięć Franciszka znajdują się m.in. renowacja zespołu miejskiego Modeny i wybudowanie Via Vandelli, łączącej miasto z Toskanią. W 1753 wydał swa bratanicę za księcia habsburskiego, co jeszcze mocniej niż do tej pory związało jego kraj z Wiedniem. W tym samym roku Franciszek został też gubernatorem Lombardii austriackiej, którą rządził za pośrednictwem swych funkcjonariuszy. W roku 1761 książę otworzył pałacową  Biblioteca Estense  dla ogółu mieszkańców.
 
W latach 1780-1796 Modeną i Reggio rządził Ercole III Rinaldo d’Este (1727-1803). W 1741 poślubił Marię Teresę Cybo Malaspina, dzięki której zagarnął dla rodu d’Este księstwa Massa i Carrara. Był powszechnie lubiany przez swoich poddanych (czasami rozmawiał z nimi używając dialektu modeńskiego) i kontynuował reformy rozpoczęte przez swojego ojca. Wybudował dwa mosty w Rubiera i św. Ambrożego w Modenie na Via Aemilia. wybudował kilka nowych dróg łączących sąsiednie stany. W 1785 założył l’Accademia Atestina di Belle Arti (Akademię Sztuk Pięknych Atestina). Podczas całych jego rządów sztuki i kultura przeżywały rozkwit. Wśród protegowanych artystów Franciszka byli: Lazzaro Spallanzani, Giambattista Venturi, Girolamo Tiraboschi, Lodovico Ricci i inni. Pod wpływem austriackiego józefinizmu wydał w 1788 roku kataster zmniejszający nieco przywileje szlachty. Ograniczył też nieco przywileje KrK[6].
Inwazja wojsk francuskich zmusiła go do ucieczki do Wenecji dnia 7 maja 1796, razem ze swoim okazałym i rzucającym się w oczy dobytkiem. Później kiedy Francuzi pojmali go w Wenecji, zrabowali z jego domu 200 000 zecchini (cekinów). Po tym wydarzeniu Ercole przeniósł się do Treviso, gdzie zmarł w 1803. Pokój w Campo Formio (1797) i potem pokój w Lunéville (1801) przyznały mu inne ziemie w zamian za utracone księstwo, jednak Franciszek nigdy nie objął nad nimi władzy. Napoleon stworzył z terytorium Księstwa Republikę Cispadańską. Ostatni z rodu Este – Ercole III d’Este (książę Modeny i Reggio w latach 1780-1796) dostał na pocieszenie od Austriaków Breisgau – terytoria w południowo-wschodniej rzeszy, gdzie zmarł w roku 1803. Jego następcą był krewny rodu Arcyksiążę Ferdynand Habsburg, wuj cesarza Franciszka I. Po upadku Napoleona w 1814, syn Ferdynanda Franciszek IV, został księciem Modeny. Nieco potem otrzymał on też Massa di Carrara (państewko Carrara od swej matki). Habsburgowie panowali w państewku przez cały czas do 1859 roku, z krótką przerwą w czasie powstań w latach 1831–1848[7].