Skąd wiemy, że niemal wszyscy neandertalczycy byli praworęczni?

Kilka dni temu pisałem o wizycie w chorwackim Muzeum Przyrody, gdzie kuratorka, dr Davorka Radovčić uprzejmie pozwoliła naszej trójce na kilkugodzinne oglądanie kości neandertalskich z pobliskiego stanowiska w Krepinie, jednego z najbogatszych znanych miejsc neandertalskich. Wspomniałem, że istnieją dowody na to, że większość neandertalczyków była praworęczna, ale nie wyjaśniłem właściwie, dlaczego. Teraz   Davorka przysłała mi dwa artykuły (odnośniki i linki poniżej), które pokazują, skąd to wiemy. Głównie omówię artykuł Lozano i in., który ciągnie historię praworęczności aż do teraźniejszości.

Istotnie jest prawdą, że około 90% neandertalczyków było praworęcznych i że jest taki sam odsetek praworęcznych wśród dzisiejszych H. sapiens sapiens, mimo że neandertalczycy nie są przodkami nowoczesnych ludzi (chociaż mamy pewne ich geny). To prawdopodobnie znaczy, że wspólny przodek naszych dwóch podgatunków – uważam neandertalczyków za   H. sapiens neanderthalensis, podgatunek H. sapiens – był także praworęczny. I istotnie, 49% szympansów (choć nie bonobo) jest praworęcznych, 29% leworęcznych a 22% „niejednoznacznych”.

Nowe dane pokazują jednak również, że nasi pradawni przodkowie – przed rozejściem się między nowoczesnymi H. sapiens i neandertalczykami, także byli praworęczni. Jak to zrobiono?  

Ta wiedza nie pochodzi z patrzenia na solidność ramion w skamieniałościach, bo to tak nie działa. Nie pochodzi również z przyglądania się mózgom (jak widziane na podstawie czaszek), bo to także nie działa. Pochodzi z patrzenia na znaki nacięć na zębach, tworzone, kiedy hominin trzyma coś w ustach i odcina to – odcina dominującą ręką. Wygląda to tak (ilustracje z artykułu Lozano i in.):

Ilustracja 1.  Pokazanie, jak znaki były prawdopodobnie robione na siekaczach i kłach. Osobnik praworęczny trzyma narzędzie kamienne, przecinając przedmiot trzymany w przednich zębach. Czasami, kiedy narzędzie przypadkiem uderza w powierzchnię zęba, pozostawia trwałe wyżłobienie na wargowej powierzchni zęba. Powtarzające się wyżłobienia na powierzchni zęba pozwalają na ocenę, która ręka była używana do tego zadania. 
 

Czasami uderzasz w zęby tnącym narzędziem i nacięcia (wyżłobienia), jakie pozostawia to na zębach – szczególnie siekaczach i kłach, a zwłaszcza górnych siekaczach – mówią ci, która ręka dokonywała cięcia. Spróbuj!  Wyobraź sobie, że trzymasz kawałek mięsa lub skóry w zębach i tniesz prawą ręką (jeśli jesteś praworęczny, to właśnie będziesz robić). Jeśli uderzysz w zęby narzędziem (zaostrzonym kamieniem), zrobisz wyżłobienie od dołu po prawej stronie do góry po lewej, ponieważ tak będzie ustawione narzędzie (przytrzymaj w ustach kawałek papieru i udawaj, że go przecinasz). Jeśli używasz lewej ręki, wyżłobienie będzie od dołu z lewej strony do góry z prawej. A ponieważ wiesz, gdzie w szczęce są zęby, może ustalić lewo- lub praworęczność, jeśli jest stały kierunek wyżłobień.

Czasami te ślady będą poziome lub pionowe, a czasami nie są zrobione przez ludzi, ale pośmiertnie przez siły naturalne. Z tym ostatnim można sobie poradzić przez używanie śladów tylko po przedniej stronie zębów i porównanie ich z tylną stroną, która powinna być poddana tym samym siłom naturalnym. Poza tym, nie potrzeba procentu zębów, które pokazują lewo-lub praworęczność. Aby uporać się z pierwszym i ostatnim problemem, autorzy użyli następujących metod: 

Tak więc wyżłobienia zostały podzielone na cztery kategorie, zależnie od kierunku: poziome (H: 0°–22,5°, 157,5°–180°), pionowe (V: 67,5°–112,5°), prawe ukośne (RO: >22,5°–<67,5°) i lewe ukośne (LO: >112,5°–<157,5°). To zaniża liczbę prawo- lub leworęcznych; na przykład, ukośny ślad 21° będzie zaklasyfikowany jako poziomy, a więc jeśli przedziały zostałyby rozszerzone, badany ząb mógłby pochodzić od osobnika praworęcznego. Ponieważ jednak w większości badań nie opublikowano surowych danych i używano przedziały według Bermúdez de Castro i in., my także posłużyliśmy się nimi.

Wiele zębów jest izolowanych, szczególnie w próbie z Krapiny. Dla tego stanowiska użyliśmy połączonych zestawów zębów Wolpoffa, które oznaczył jako Krapina Dental Person (KDP). Jego zestawy opierały się na podobnej morfologii, stopniu zużycia i zazębiających się krawędziach, nie zaś na obecności wargowych nacięć. Jest nieprawdopodobne, by którekolwiek KDP w naszej próbie dało się zgrupować w mniejszą liczbę osobników.

Sprawdzali również hipotezę ”kierunku” robiąc nakładki na usta, które można było zadrapywać, jak również przyglądając się dzisiejszym łowcom-zbieraczom i Inuitom. Pokazywały one kierunek wyżłobień zgodny z zaobserwowaną lewo- lub praworęcznością.

Autorzy analizowali także kilka zbiorów zębów homininów: całkowita próba obejmowała pięć różnych typów (Homo habilis [OH 65, 1,8 miliona lat], Homo antecessor [z Gran Dolina, 860‐936 tysięcy lat], skamieniałości Sima de los Huesos [430 tysięcy lat, prawdopodobnie przodkowie neandertalczyków], europejskich neandertalczyków i nowoczesnych Homo sapiens).

Tutaj jest najwcześniejszy, OH-65 Homo habilis, liczący 1,8 miliona lat. Wykres poniżej pokazuje kierunek wyżłobień, a przewaga czerwonej kolumny (skos w prawo) nad niebieską kolumną (skos w lewo) pokazuje, że osobnik był prawdopodobnie praworęczny:

OH‐65 pokazuje koncentrację wyżłobień na wargowych stronach przednich zębów. Widać je gołym okiem.  W badaniu mikroskopowym dopasowują się do wyżłobień znajdowanych u znacznie późniejszych hominidów. Wyżłobienia głównie ograniczają się do lewego i prawego I1, prawego I2 i prawego C1. Dominują prawoskośne zadrapania, prowadząc do identyfikacji OH‐65 jako osobnika praworęcznego. (n = liczba wyżłobień dla kategorii)
 

H. antecessor z Gran Dolina nie miał wystarczająco wielu zadrapań, by dało się go zidentyfikować, ale tutaj jest praworęczny osobnik sprzed około 300-400 tysięcy lat: 

Tutaj są trzy zęby neandertalczyków z wyżłobieniami: pierwszy jest leworęczny, a pozostałe dwa praworęczne w oparciu o liczebną przewagę skośnych zadrapań:

Tutaj jest końcowa tabela pokazująca prawo- i leworęczność. Najwcześniejsze homininy były praworęczne, jak też wszystkie 15 z Sima de los Huesos, co sugeruje, że przynajmniej pół miliona lat temu praworęczność dominowała u homininów. Neandertalczycy z Krapiny wykazują praworęczność w 90%, podobnie do dzisiejszych ludzi.

Należy dodać, że znaleźli skośne zadrapania na starszych zadrapaniach (emalia częściowo odbudowuje się), a więc ukierunkowanie kontynuowało przez całe życie. Znaleźli również ukierunkowane zadrapania na zębach ocenianych jako zęby 10-letnich dzieci.

Wygląda na to, że od czasu, kiedy linia homininów oddzieliła się od linii prowadzącej do szympansów i bonobo, byliśmy na ogół praworęczni: w około 90%. Dobrze byłoby mieć dane z wcześniejszych skamieniałości, ale już to, co mamy, dużo mówi. Uważam, że metodologia z kontrolami i obserwacjami nowoczesnych ludzi jest solidna. Autorzy konkludują:

Utrzymujemy, że dane o prawo- i leworęczności analizowane tutaj pokazują, że praworęczność rozciąga się daleko w przeszłość naszego gatunku. Częstotliwość praworęczności we wcześniejszych ludzkich skamieniałościach z Sima de les Huesos i nowych okazów z wczesnego plejstocenu w Chinach i Afryce sugerują, że praworęczność rozciąga się daleko wstecz, przed pojawieniem się Homo sapiens. Europejscy neandertalczycy reprezentują największą próbę i kontynuują ten wzór, pokazując proporcje prawo- do leworęczności niemal identyczne do tych, jakie są u żyjących Homo sapiens. Naszym zdaniem stosunek 9:1 prawo- do leworęcznych pojawia się na długo przed wyłonieniem się nowoczesnych Homo sapiens i jest typowy dla naszego rodzaju gdziekolwiek i kiedykolwiek znajdowanego.  

Pozostaje jedno pytanie:

Dlaczego musi istnieć dominująca ręka? Dlaczego ludzie (i te zwierzęta, które wykazują prawo- i leworęczność) nie mogą być oburęczne?

To może być produkt uboczny struktury naszego mózgu (autorzy proponują tezę, że jest to wynik lateralizacji dla języka lub z innego powodu) lub że może istnieć jakaś przyczyna, której nie rozumiemy, a dla której jedna ręka musi być dominująca (i nie może to być losowe, ponieważ większość z nas jest praworęczna i jest tam czynnik genetyczny). Kto wie? Wiemy jednak, że większość naszych przodków była praworęczna, przynajmniej według tych danych i danych z pracy Fiore i in.

____________

Lozano, M. et al. 2017. Right-handed fossil humans. Evol. Anthropol. 26: 313-324.

Fiore, I., L. Bondoli, J. Radovčić, and D. W. Frayer. 2015. Handedness in the Krapina Neandertals: A Re-Evaluation. PaleoAnthropology 2015:19-36.

How do we know that Neanderthals were mostly right-handed?

Why Evolution Is True, 25 października 2018

Tłumaczenie: Malgorzata Koraszewska

Artykuł pochodzi z portalu Listy z naszego sadu