Bath 300 lat temu

W XVIII wieku Bath było najważniejszym miastem zdrojowym Anglii (jak Tunbridge Wells, Bristolu, Buxton czy Scarborough), stolicą rozrywek i hazardu, pełniło także rolę alternatywnej letniej stolicy Wielkiej Brytanii, w której wszyscy, którzy cokolwiek znaczyli pojawiali się przynajmniej raz w życiu. Wierzono wówczas powszechnie, że jego założycielem był Bladud, legendarny starożytny król brytyjski, którego uważano z kolei za ojca króla Leara . (Th. Hinde, Tales from the Pump Room. Nine hundred years of Bath: the place, its people and its gossip, Victor Gollancz Ltd London 1988, s. 15).

Od średniowiecza Bath w hrabstwie Somerset było kurortem. Jego świetność i sława jako kurortu rosła w czasach nowożytnych, podczas gdy miasto przestawało się liczyć jako ośrodek produkcji wełny. Od 1590 Bath miało burmistrza. W czasie wojny domowej miasto stało po stronie rojalistów, nic więc dziwnego, że w roku restauracji monarchii (1660), miasto obiecało wierność Karolowi II . Żona następnego króla Jakuba II, Maria Modeńska przebywała w nim od 18 sierpnia do początków października 1687 roku. Jej nadzieje, że wody lecznicze Bath wpłyną na jej płodność spełniły się w całej pełni. Dzieckiem, które narodziło się później to Jakub III, który walczył potem o koronę brytyjską przecie dynastii hanowerskiej (Jerzym I panującym w latach 1714-1727). Samuel Pepys odwiedził Bath w 1668 roku. Prawdziwą popularność i rolę letniej stolicy kraju, kurort zyskał jednak dopiero dzięki królowej Annie (pan. 1702-1714), która odwiedzała go już jako księżniczka. Pod koniec XVII wieku Bath było jeszcze spokojnym rustykalnym miejscem. Szlachta jeździła więc hazardować się do Hagi i Aix. Po raz pierwszy Anna odwiedziła miasto w 1688 roku, chcąc odpocząć od towarzystwa Marii Modeńskiej. W 1692 roku przybyła znów, tym razem z mężem, księciem Jerzym Duńskim. Traktowano ją tam po królewsku, co wywołało nawet sprzeciw panującej pary królewskiej Wilhelma III i Marii Stuart. Po śmierci Wilhelma i koronacji Anny w 1702 roku, mieszkańcy, chcąc wynagrodzić Annie wymuszone przez Wilhelma zaprzestanie wiwatów na jej cześć, zorganizowali coś jeszcze bardziej spektakularnego niż w 1692 roku. W 1702 roku Annę przekraczającą granicę hrabstwa Somerset przywitało 100 pięknie umundurowanych młodzieńców i 200 dziewcząt w strojach amazonek. Odtąd Anna i mający nadzieję uleczyć swą astmę Jerzy Duński przybywali do Bath co roku, aż do ostatniej wizyty w 1708, niedługo po której Jerzy niestety zmarł. Ex-faworyta w niełasce Sarah Churchill, księżna Marlborough szydziła, że Anna, która po śmierci Jerzego kazała usunąć drzwi zamku w Windsorze by ciało księcia-małżonka wynieść na zewnątrz bez wstrząsów, przez wiele lat woziła go w trzęsącym się powozie do Bath, a książę podczas każdej podróży cierpiał z trudem łapiąc oddech .

W 1702 roku mistrzem ceremonii w Bath był niejaki kapitan Webster, o którego życiu niewiele wiadomo. To on zorganizował kasyna miejskie. W 1705 roku do miasta przybył niejaki Richard Nash (1674-1762), zwany Beau Nash („Piękny Nash”) z powodu swego wykwintnego stylu ubierania się. Webster i Nash zaprzyjaźnili się. Jeszcze w tym samym roku Webster oskarżony o oszukiwanie w grze zginął w honorowym pojedynku, a Nash, na życzenie rządzącej miastem „korporacji” (Bath Corporation), zajął jego miejsce jako Master of Ceremonies. Stanowisko to piastował do końca życia. Brytyjski arbiter elegancji był taktowny i hojny, dlatego mieszkańcy lubili go i nazywali „królem”. Na mistrza ceremonii wybrano go nie tylko dlatego, ze cieszył się sympatią Webstera, ale także dlatego, że kiedy słynny lekarz John Radcliffe, zrażony nie wiadomo z jakiego powodu do mieszkańców Bath ogłosił, że wpuścił ropuchę do łaźni miejskiej, co przestraszyło kąpiących. Nash, który słyszał od „odkryciu” paryskich naukowców z 1702 roku, głoszących, że gra muzyka może być lekiem na jad tarantuli, ogłosił, że w razie nieprzyjemności ze strony „gada” (doctor’s reptile), zagra na skrzypcach . Nash kazał w latach 1705-1706 zbudować nowy Pump Room – centralną budowlę kurortu (dziś jest nim następca budowli, zbudowana w roku 1795). Miał szczęście, że jego własna pasja czyli hazard stała się pasją stulecia. Świadomie wybrał Bath jako najlepsze miejsce (woda zdrojowa, ulubione miejsce królowej) do kontynuowania gier niedokończonych w Londynie. Nash zmuszał przybyłych do dostosowania się do jego wysokich standardów elegancji. Jeśli przyłapał w publicznych budynkach miasta człowieka w wysokich butach, kłaniał się przed nim i mawiał, iż ów widocznie „zapomniał swojego konia”. Pewnego razu zdarł niemodny fartuch z księżnej Queensbury, która nie robiła z tego powodu wyrzutów. „Król” Bath nakazał by bale kończyły się punktualnie o 23:00 by utrzymać porządek wśród rozbawionego towarzystwa. W 1742 roku opracował 11 reguł zachowania dla odwiedzających kurort. Nash utrzymywał się z hazardu, przeważnie wygrywając. Jeśli ograł kogoś do cna, zwykle nie nalegał na odebranie całej wygranej. Pewnemu młodemu lordowi, który w efekcie przegranej miał już sprzedać swą posiadłość, powiedział, żeby zatrzymał wszystko każąc mu jedynie przyrzec, że kiedy on (Nash) będzie kiedyś w potrzebie, lord ma mu ofiarować 5.000 funtów . Choć bez wątpienia nie był adonisem, Nash był równie skuteczny jako uwodziciel, jak jako hazardzista.

Il. 1. fronton Pump Room ok. 1765 roku, źródło: Th. Hinde, Tales from the Pump Room

Epoka Nasha zaczęła się kończyć w 1739 roku, gdy przestraszony plagą hazardu parlament wydał rozmaite gaming laws zabraniające grania w poszczególne gry. Gdy zabroniono takich gier jak ace of hearts (as kier), faraona, basset i hazard (tu: nazwa gry), wymyślono nowe, które również zabroniono (egalne przez cały czas były za to dwie odmiany ruletki: roly poly i EO – evens and odds). Stary Nash opowiadający wciąż te same historie w których sam grał główną rolę nie był już tak zabawny jak przedtem. Kłopoty finansowe zmusiły go w 1758 roku do przeprowadzki z posesji, którą sam sobie wybudował w St. John’s Court do mniejszego domu nieopodal Saw Close. Od tego roku żył z pieniędzy ofiarowanych mu przez władze miejskie (10 gwinei na miesiąc) .
Niemal równie ważną postacią dla Bath jak Nash był lokalny szef poczty (od 1712 roku) Ralph Allen (1693-1764). Allen zreformował brytyjski system pocztowy, tropiąc skorumpowanych urzędników pocztowych, wprowadzając pisemne deklaracje o zawartości przesyłek i kończąc z zasadą przesyłania wszystkich przesyłek przez Londyn. Allen był także przedsiębiorcą i filantropem. W 1742 roku wybrano go na burmistrza miasta. Starał się unikać kontaktów z wielką polityką, z jednym wyjątkiem; był przyjacielem Williama Pitta (1708-1778), który w latach 1757–1766 był jednym z dwóch reprezentantów miasta w parlamencie .
Od roku 1718 starano się porządnie wybrukować wszystkie ulice miasta i oświetlic je lampami olejowymi. W 1742 powstał szpital miejski. W 1768 otwarto w Bath pierwszy bank. Architekt John Wood (1704-1754) i jego urodzony w 1727 roku syn o tym samym imieniu nadawali miastu nowy wygląd. Ojciec zbudował Queen Square (w latach 1728-1739) i rondo zwane The Circus (1754-60), syn zaś zbudował słynny rząd 30 budynków ustawionych w półkolu o wspólnej nazwie Royal Crescent (1767-1774), Assembly Rooms (1769-1771), The Octagon (1767) i Margaret Chapel (1773).

Il. 2. Bath w 1781 roku, źródło: Th. Hinde, Tales from the Pump Room

Pierwszym rezydentem domu numer 1 przy Royal Crescent był urzędnik miejski z Chester, Thomas Brock, szwagier Johna Wooda młodszego. Po śmierci Brocka w 1785 roku, dom wynajęła Marie-Louise, księżna de Lamballe, dama dworu i przyjaciółka Marii Antoniny. W 1796 roku dom przejął Fryderyk, książe Yorku i Albany. Poczytny pisarz Christopher Anstey zajmował dom z numerem 4 (w latach 1770- 1805). Wicehrabia Jean Baptiste du Barre (zginął w pojedynku) zamieszkał w 1778 roku w domu nr. 8, gdzie urządzał przyjęcia i gry hazardowe. W latach 1768-1774 dom numer 9 należał do pisarza i awanturnika Philipa Thicknesse’a. Dom numer 11 należał od 1771 roku do rodziny dyrygenta Thomasa Linleya Jego córka śpiewaczka Elizabeth Ann Linley uciekła z poetą i dramaturgiem Richardem Sheridanem. Środkowy dom nr. 15 należał do Elizabeth Montagu I był siedzibą jej feministycznego klubu Blue Stocking .

Latem Bath pełne było ludzi zamożnych grających w karty, balujących i chodzących na wyścigi konne. Okazuje się, że rozrywka nie była tak spontaniczna jak dzisiejsza. Rozrywki, podobnie jak tematy konwersacji miały się pojawiać w pewnym określonym porządku, którego przeskoczenie nie wchodziło w grę. Pierwsza miała być zawsze kąpiel. W Bath było 5 łaźni do wyboru. Największa – King’s Bath (basen 60 na 40 stóp) miała też najcieplejszą wodę. Znacznie większa była nota bene odkryta w 1755 roku pod zabudową miasta pogrzebana w ziemi starożytna łaźnia rzymska. Defoe pisał, że kobiety i mężczyźni trzymali się oddzielnie po przeciwnych stronach basenu, z wyjątkiem zażywających kąpieli w Cross Bath. Nash pilnował dobrych obyczajów w łaźniach. Gdy raz w King’s Bath pewien dżentelmen spontanicznie zaczął pieścić swą żonę po jej wyjściu z basenu, Nash chwycił go za obcasy i szarpnął tak, że ów sturlał się do basenu. Dżentelmen wyzwał go na pojedynek, w którym lekko ranił mistrza ceremonii w ramię . Kąpano się w strojach, które po wyjściu z wody zmieniano na suche. Po kąpieli jadano śniadanie w coffee house, lub w jednym z assemby rooms. O 11:00 było nabożeństwo w opactwie, a około 16:00 obiad. Wyżywienie było bardzo dobre. Elita brytyjska tych czasów chwaliła powszechnie bułki z masłem, czekoladę, kawę i herbatę z Bath. Do dyspozycji wizytujących kurort były także codzienne koncerty i parki (można było wynająć powóz lub spacerować) . Głównym środkiem transportu w mieści były jednak lektyki. Ich właściciele – chair-men – mieli często fatalne maniery . (R. S. Neale, Bath 1680-1850: a social history, or, A valley of pleasure, yet a sink of iniquity, Routledge London 1981, s. 93).

Ważnym rezydentem w Bath był gen. George Wade (1673-1748). W latach 1722-1747 reprezentował on Bath w parlamencie. W latach 1726-1737 Wade kierował naprawą dróg w Szkocji. Z równą energią dbał o Bath. Był hazardzistą, jednak grał tak samo jak walczył – ostrożnie. Raz podczas gdy zginęła mu tabakierka. Przeszukano wówczas obecnych Jeden człowiek zgodził się na przeszukanie jedynie pod warunkiem, że odbędzie się ono w innym pokoju. Gdy się tam znaleźli człowiek ów powiedział generałowi, że jest tak zbiedniały, że przyszedł prosić kelnerów o resztki, i że nie chciał by wszyscy dowiedzieli się, że nosi w kieszeni pół kurczaka. Wzruszony losem człowieka generał dał mu 100 funtów. Później zaś odnalazł swą tabakierkę we własnej kieszeni . Wade utworzył w Bath tzw. Wade’s Passage kupując kilka domów przylegających do opactwa, a później burząc je.
Innym wpływowym człowiekiem związanym z miastem był wigowski polityk William Pulteney (1684-1764), stronnik, a potem przeciwnik rządu Roberta Walpole’a (1721-1742). Nie miał on żadnych koneksji rodzinnych z miastem, lecz odziedziczył tytuł lorda Bath. Pulteney poprosił swego przyjaciela, architekta Roberta Adama by wzniósł w Bath most nazwany na jego cześć Pulteney Bridge (ukończony dopiero po śmierci Pulteneya w 1774 roku) ze zbudowanymi nań sklepami. Most, który miał łączyć Bath z posiadłością Pulteneya w Bathwick stoi do dziś (nadal stoją na nim sklepy). Adam pobudował też Pulteney Street łączącą most z miastem.

Po śmierci Nasha mistrzem ceremonii czy też nowym king of Bath został Irlandczyk Samuel Derrick (1724-1769), autor szczególnego spisu prostytutek londyńskich (ich aparycji, osobowości i specjalności) określony kiedyś przez pisarza Boswella (który spotkał go w Londynie w 1760 roku) jako: a little blackguard pimping dog. W 1766 roku Derrick wydał zarządzenie by subskrybenci koncertów w assembly rooms nie dawali swych biletów służącym, w efekcie czego często najlepsze miejsca zajmowali służący . Derrick generalnie nie potrafił sprostać swym nowym obowiązkom. Znacznie lepiej wychodziły one kolejnemu mistrzowi ceremonii kapt. Williamowi Wade’owi (zm.1809), jednemu z czworga nieślubnych dzieci generała Wade’a. William Wade był mistrzem ceremonii do 1777 roku. Już w 1769 roku rozpoczął budowę nowych assembly rooms, wydawał też, wzorem Nasha, szczegółowe zarządzenia w sprawie ubioru i zachowania w kurorcie . Innymi ważnymi postaciami osiemnastowiecznego Bath byli John Palmer, właściciel teatru, który w 1784 roku zaproponował by pocztę przewozić powozami zamiast w kieszeni konnych kurierów, dr George Cheyne (1671-1743), znany z zalecania kuchni wegetariańskiej, dwaj lekarze o nazwisku William Oliver (ojciec i syn), którzy pisali o zdrowotnym działaniu wód w Bath, słynny pisarz Tobias Smollett, krytykujący przyciężki jego zdaniem humor Nasha wykorzystywanie naiwności pacjentów przez lekarzy z Bath . Warto wspomnieć także o mistrzu kucharskim znanym jako Mr. Gill (wspominał go Smollett), księgarzu Jamesie Leake’u. Znany nam Ralph Allen korespondował w latach trzydziestych i czterdziestych z poetą Alexandrem Pope’m i według jego rad rozbudowywał Prior Park. W 1741 roku do Bath przybył wielki pisarz Henry Fielding. Allen przyjął go w Prior Park. Fielding jak zwykle był w kiepskiej sytuacji finansowej, więc Allen pożyczył mu niebagatelną sumę 200 funtów. Fielding zrewanżował się przedstawiając Allena w swej słynnej powieści „Tom Jones” jako sympatycznego i prawego pana Allworthy, a w 1751 roku zadedykował mu: „Amelię”. W 1744 roku w Bath zmarła żona Fieldinga, jednak pogrzeb odbył się w Londynie . Sarah Fielding, siostra Henry’ego i również pisarka znała Allena nawet nieco wcześniej niż jej brat.

Polityk William Pitt skłócił się z władzami miasta Bath po zawarciu, niekorzystnego jego zdaniem, pokoju z Francją w 1763 roku . W kwietniu 1776 roku w Bath przebywali dr Samuel Johnson i James Boswell, którzy stwierdzili, że zajazdy w tym mieście są lepsze niż bristolskie .

Z cudzoziemców związanych z Bath warto wspomnieć o niejakim Mr. Colette, Francuzie z pochodzenia, zdolnym muzyku, który znany był ze swego upodobania do spacerów (pokonywał często piechotą 108 mil dzielące Londyn i Bath). Po śmierci Nasha to Colletowi zaproponowano bycie mistrzem ceremonii, ten jednak odmówił z uwagi na zbyt niskie jego zdaniem uposażenia w stosunku do obowiązków związanych ze stanowiskiem, tak więc posadę objął Derrick . Z Bath związany jest też słynny astronom William Herschel (1738-1822), z pochodzenia Hanowerczyk. Był synem syn Izaaka i Anny Herschelów. Od najmłodszych lat uczył się gry na skrzypcach i oboju. W wieku 15 lat wstąpił do orkiestry pułku gwardii hanowerskiej, a w 1757 roku wyjechał z bratem do Anglii (była to de facto dezercja za wiedzą rodziców), gdzie pracował jako muzyk. W 1767 roku grał na koncertach w Bath. W 1782 roku Jerzy III wybaczył mu dezercję. W 1793 roku parlament nadał mu obywatelstwo brytyjskie, a jako już słynnego astronoma władze brytyjskie obsypały zaszczytami . Wraz z XVIII stuleciem przeminął złoty wiek Bath.

W 1801 roku Bath miało 33.000 mieszkańców i było miastem znaczącym, lecz w XIX wieku na tym znaczeniu traciło. W latach 1801-1806 mieszkała w Bath Jane Austen; dlatego w tym mieście dzieje się akcja jej powieści: Opactwo Northanger i Perswazje.