Dec, Hartman, demokracja

List, który Jan Hartman wystosował do papieża Franciszka, bardzo mnie ucieszył. Hartmanowi udało się stworzyć tekst wyjątkowo jasny, nieprzeładowany szczegółami czy dygresjami, skupiony na tym, co podstawowe dla nowoczesnych państw demokratycznych – na prawie (Konstytucja RP, konkordat). Udało mu się także pokazać, że troska o laickość państwa nie jest troską antyreligijną, ale nastawioną na równe traktowanie wszystkich, którzy w taki czy inny sposób związani są z Polską.

Zdaję sobie sprawę, że mimo tych zalet list Hartmana może spotkać się z atakiem. Już spotkał się – by użyć sformułowania Witolda Gombrowicza – z upupieniem. Dla przykładu Tomasz Baliszewski uznał, że clou listu Hartmana jest poskarżenie się papieżowi na bp. Ignacego Deca i o. Tadeusza Rydzyka. W moim odczuciu ten list nie jest poskarżeniem się, ale podjęciem problemu suwerenności RP, naruszanej przez funkcjonariuszy Kościoła rzymsko-katolickiego.

Hartman napisał w swoim liście, że Dec ma prawo do wyrażania swoich opinii jako obywatel, nie ma natomiast prawa „wywierania nacisku na organa konstytucyjne Rzeczpospolitej Polskiej”. Prawa takiego nie mają także biskupi i kler, o czym zbyt często się u nas zapomina.

Warto tej kwestii przyjrzeć się nieco bliżej, tym bardziej, że tzw. postsekularyści, jak Jurgen Habermas, podnoszą ostatnio kwestię dopuszczalności argumentacji religijnej w dyskusji publicznej. Choć nie zgadzam się z Habermasem na poziomie teoretycznym, akceptuję ją na poziomie praktycznym. Argumentacja religijna była, jest i pewnie będzie wykorzystywana w demokratycznej deliberacji. Zapewne nie da się także oddzielić poglądów publicznych danej osoby od jej przekonań prywatnych (w tym sensie nie wierzę w pełną neutralność kogokolwiek i czegokolwiek). Nie oznacza to jednak, że w debacie publicznej dopuszczalne jest wszystko.

Możemy zastanawiać się nad tym, jaka forma demokratycznego państwa jest najlepsza. Możemy toczyć spór o to, czy Konstytucja RP jest dokumentem dobrze sformułowanym. Debata taka ma jednak to do siebie, że hic et nunc nie neguje przestrzegania Konstytucji RP, ani nie wzywa do antypaństwowej rewolucji. Tak samo, jak sprzeciw wobec zniesienia kary śmierci nie oznacza wymierzania tej kary na własną rękę.

Jaka by nie była, Konstytucja RP liczy się z podstawowym faktem współczesnej sfery publicznej – z pluralizmem. Konstruuje zatem taką przestrzeń państwową czy wspólnotową, która jest krucha, pozbawiona raz na zawsze określonych konturów. Taką wspólnotę tworzą obywatele, „którzy zamieszkują niekoniecznie to samo terytorium, mają niekoniecznie tę samą historię i wspólne niekoniecznie wszystkie wartości, biorą udział niekoniecznie w tych samych praktykach i wyrastają niekoniecznie z tej samej tradycji, lecz mimo to nawzajem się szanują, są wobec siebie lojalni i łączy ich braterstwo wynikające ze świadomego przyjęcia i zaakceptowania pewnych jednoczących ich wartości, wzajemnej odpowiedzialności za swój los oraz z odczuwania pewnego pokrewieństwa w sposobie widzenia świata” [Andrzej Szahaj].

Przeciwieństwem takiej wspólnoty jest mityczna, historycznie nigdy nie zrealizowana, wspólnota „plemienna”, w której wszyscy połączeni są „więzami krwi”, podporządkowani są tym samym wartościom i tym samym ideom, nad którymi pieczę sprawuje wyróżniona kasta, dyktując, co należy robić, w kim widzieć wroga, a kogo uznawać za przyjaciela.

Tym, co charakterystyczne dla pierwszego rodzaju wspólnoty, jest deliberacja, traktowana jako instrument wypracowywania wspólnotowego konsensu. Deliberację można scharakteryzować za pomocą czterech warunków (podaję za Habermasem):

1. Ma ona charakter publiczny i inkluzyjny, a zatem nikt nie może być z niej wyłączony.

2. Każdy ma równe szanse co do możliwości wyrażenia swojego stanowiska.

3. Uczestnicy zobowiązani są do szczerości, mówią to, co myślą.

4. Udział w deliberacji jest dobrowolny.

Aby warunki te mogły być spełnione, każdy z dyskutujących musi krytycznie odnosić się do swoich poglądów i argumentów. Nikt zatem nie może przemawiać w imieniu absolutu, to oznacza bowiem monolog i wykluczenie z dyskusji wszelkich myślących inaczej. Tym, co wypełnia lukę po absolucie, jest konstytucja, która otwiera przestrzeń dla deliberacyjnej praktyki obywateli. W końcu bycie obywatelem związane jest z możliwością skutecznego udziału w deliberacji, a więc w praktyce samookreślania się wspólnoty w oparciu o lepsze argumenty, a nie w oparciu o prawdy formułowane z boskiego punktu widzenia.

Mechanizmy działania drugiego typu wspólnoty są odmienne. Mamy tu do czynienia z kanonem prawd utrwalonych jako tradycja i uznawanych za niezmienne. Zadaniem człowieka nie jest kształtowanie wspólnoty, ale realizowanie jej tożsamości. Na straży tego zadania stoją osoby uprzywilejowane, zajmujące się wykładnią tego, kim jest obywatel i jakie są jego powinności.

Zapisy Konstytucji (przy całej ich ułomności) określają Rzeczpospolitą Polską jako wspólnotę pierwszego typu. Można zatem zasadnie oczekiwać nie tylko poszanowania „faktu pluralizmu” przez instytucje publiczne i obywateli, ale także domagać się deliberacji jako narzędzia kształtowania wspólnotowej samoświadomości. Z dysputy tej, jak napisałem, nikt nie może być wyłączony. Nie da się zatem wyłączyć z niej obywateli, których działanie motywowane jest religijnie. Muszą oni jednak formułować swoje argumenty w języku zrozumiałym dla wszystkich obywateli. A także uznać, że pod wpływem krytyki mogą one podlegać zmianie.

Ani polski kler katolicki, ani – uogólniając – związani z Krk publicyści nie przestrzegają tych reguł. Ich wypowiedzi mają charakter dyrektywny i monologiczny. Nie są otwarte na rewizję poglądów, nie są także formułowane (w znacznej części) w języku intersubiektywnie dostępnym. Choćby mowa o „świętości życia” pozostanie argumentem niezrozumiałym dla osób nie związanych z tradycją religijną. Podobnym wyrazem „wspólnotowości plemiennej” jest sofistyczne twierdzenie, że albo przyjmuje się wartości katolickie, albo popada się w nihilizm. Dobitnie pokazał to Hilary Putnam, który twierdzi, że „bez wartości nie mielibyśmy świata […]. Istota bez żadnych wartości nie miałaby również żadnych faktów”. Jeśli Putnam ma rację, a sądzę, że ma, nazywanie kogoś nihilistą jest zabiegiem perswazyjnym. Piętnuje osobę, która zwyczajnie wyznaje odmienny zestaw wartości. Podobnie perswazyjny charakter mają argumenty odwołujące się do natury ludzkiej. Koncepcji natury ludzkiej jest wiele, nie ma szans, na rozstrzygnięcie, która jest akurat tą jedyną prawdziwą. Zgadzam się z Andrzejem Szahajem, że argumenty z natury ludzkiej więcej mówią o aksjologicznym zapleczy osoby argumentującej niż o człowieku. Celem takiego dyskursu zaś jest ukrywanie swoich preferencji pod maską obiektywności.

List Deca i pisma temu podobne można uznać za skandaliczne z punktu widzenia państwa projektowanego w naszej konstytucji. Tym zdaniem można, jak sądzę, podsumować moje wywody. Można także dołożyć jeszcze jeden argument – demokracja respektująca „fakt pluralizmu” posługuje się prawem jako procedurą gwarantującą obywatelskie wolności, w tym sprawiedliwość i równość obywateli. Zadaniem głowy państwa nie jest zatem stanie na straży jednego światopoglądu i restytuowanie wspólnoty „plemiennej” (na przykład państwa wyznaniowego). Jest nim troska o możliwość realizowania się konstruowanej (także prawnie) wspólnotowości różnych i zbratanych obywateli.

Literatura

J. Habermas, Między naturalizmem a religią, PWN, Warszawa 2012.

A. Szahaj, Jednostka czy wspólnota? Spór liberałów z komunitarystami a ‘sprawa polska’, Aletheia, Warszawa 2000.