Jesień średniowiecza we Francji i w Italii

Ostatni koncert Forum Musicum 2019 był tym, na który czekałem przez wiele tygodni. Wystąpił zespół Ars Cantus, który w zeszłorocznej edycji festiwalu zachwycił mnie prezentacją twórczości Mikołaja z Radomia. To było niezwykłe osiągnięcie – wykonanie na najwyższym światowym poziomie, subtelnością, wielobarwnością i złożonością przywodzące na myśl zespół Mala Punica, mojego zdecydowanego faworyta w repertuarze muzyki gotyku pięknego.

Tym razem koncert nie był monografią twórczości jednego kompozytora, ale zestawiał ze sobą dzieła twórców francuskich i italskich. Jednocześnie program koncertu nawiązywał do gabinetu osobliwości i muzyki ilustratywnej, stanowiących główne hasła festiwalu. Nie było to trudne. Twórcy francuscy chętnie posługiwali się stylistyką związaną z miłością dworską. Nie brakowało w ich poezji słowików i jaskółek symbolizujących niedostępne i ulotne damy. Zatem kunsztowna muzyka francuskiej ars subtilior śpiewała głosami ptaków. Częsty był też wątek śmierci miłosnej, chętnie podjęty wieki później przez Wagnera w jego operze Tristan i Izolda opartej na dziele średniowiecznym przesyconym miłością dworską. Muzyka francuska XIV wieku podchodziła do dwornej miłości z pewnym dystansem, napełniając ją estetycznym manieryzmem, działającym jak opium na wyobraźnię. Jednocześnie słowa w pełni zanurzone były jeszcze w świecie symboli i alegorii. Miłość dworska była także grą, zaś w muzyce przesyconej symbolami gra zamieniała się w rebus i zagadkę. Ars Cantus z ogromną finezją zanurzył się w tym świecie zagadkowym i poetyckim, odrealnionym i przez to urealniającym muzykę bardziej, niż jakiekolwiek realistyczne próby opowiadania czy ilustrowania.

Miejscem wydarzenia znów była Sala Wielka we wrocławskim Ratuszu, prawdziwa perła późnego gotyku. Muzycy grali na tle portalu, gdzie poza stworzeniami z herbu Wrocławia mamy odrzwia złożone z przenikających się manierystycznie linii, określających jakąś nieziemską przestrzeń. To echo jednego z dwóch manieryzmów, manieryzmu gotyckiego a nie renesansowego. Muzycy z Ars Cantus wpisali się w tą przestrzeń rewelacyjnie, budując fantazyjne ogrody dźwięków. Wybrali też kilka Dance real będących najstarszymi przedstawicielami muzyki czysto instrumentalnej, o których wiemy na pewno. Tu mogli się jeszcze mocniej pokazać instrumentaliści z zespołu, którzy w części utworów wokalnych tworzyli bardzo uważny i pełen koniecznego w tej stylistyce wdzięku akompaniament. Fidel eterycznie wpisywał się w złożone labirynty głosów, dudy, flety i szałamaje olśniewały ekspresją i precyzją w utworach czysto instrumentalnych i nie tylko.

W części italskiej mieliśmy dzieła odmienne treściowo, zapowiadające zbliżający się renesans, lecz wciąż ostro kontrastowe i fantazyjne od strony muzycznej, jak na późny gotyk przystało. Było tu dużo polowań, był pożar a na koniec targowisko. Polowania miały ukryte miłosne znaczenia, znacznie jednak śmielsze od jaskółek z Francji. Podobnie było z pożarem. Na koniec zaś nieco prześmiewczo odwiedziliśmy targ, idąc na przekór dworskim tradycjom. Lecz w tym końcowym punkcie programu caccia Antonio Zacchara da Teramo Cacciando per gustar (Squarcialupi Codex) nie pozbawiła nas kunsztownej cudowności, lecz raczej dodatkowo obezwładniła zmysły subtelnymi echami i splotami brzmień. Z muzyką da Teramo znajdziecie zresztą osobny program w Racjonalista.tv.

Ars Cantus udowodnił jednoznacznie, że muzyka gotyku złotego przeczy tezom o stopniowej ewolucji muzyki. Na przełomie XIV i XV wieku kompozytorzy osiągnęli absolutny szczyt danego im przez poprzednie pokolenia języka muzycznego. Wielogłosowość została wykorzystana bez reszty, w sposób będący wielkim pomnikiem ludzkiej wyobraźni. Potrzeba było budowania polifonii na innych zasadach, aby osiągnąć w tym względzie coś nowego i równie pięknego.

Na koncercie obok innych dzieł pojawiło się rondeau de Machauta –  Rose lys, printemps. Stanowiło ono portal do muzyki ars nova tworzonej w Italii. Dzięki genialnej interpretacji od razu usłyszałem konotacje Machauta z innymi sztukami. W architekturze po addycyjnej złożoności gotyku klasycznego nastąpił unifikujący przestrzeń i światło gotyk redukcyjny.  Gotyk redukcyjny rozwinął się dzięki Luksemburgom, na których dworze rozwijał się nowy styl. Tak jak architekt Peter Parler, tak Machaut był najważniejszym artystą na tym dworze. Podobnie jak sławny architekt znalazł nić łączącą ze sobą środki wyrazu i budującą znacznie bardziej świadome efekty bazujące na z pozoru swobodnych współbrzmieniach. Z tego źródła zaczerpnęła italska Ars Nova. Na koncercie bardzo dobrze usłyszałem tę muzyczną drogę przemian, z epoki w inną epokę i z kraju do kraju.

Gdybym chciał opisać warte najwyższej uwagi detale zaprezentowane na koncercie Ars Cantus, musiałbym napisać książkę bez większej nadziei na wielu czytelników. Koncert był piękny i mądry, zachwycał i uczył. Zespół Ars Cantus jest obecnie ozdobą każdego festiwalu, reprezentując najwyższy światowy poziom. Różnie można oceniać talenty dynastii Luksemburgów, jeśli chodzi o władanie Cesarstwem Niemieckim, czy Królestwem Czeskim. Bywało, że uciekali z butnej Pragi do spokojniejszego Wrocławia, gdzie podobna do prezentowanej na koncercie muzyka rozbrzmiewała na ich dworze. Choć zatem Luksemburgowie nieraz osłabiali politycznie i finansowo swe włości, to o sztukę dbali hojnie i mądrze. Cieszę się, że znaleźli wiele wieków później muzyków odkrywających tak dobrze ich dziedzictwo.

Muzyka XIV wieku

Anonim La Quinte Estampie Real
Anonim Or sus, sous dormez trop – virelai (Codex d’Ivrea)
Borlet He, tres doulz roussignol – virelai i Ma trédol rossignol – virelai (Chantilly Codex)
Anonim La Seste Estampie Real
J. Vaillant Par maintes fois – virelai (Chantilly Codex)
G. de Machaut Rose lys, printemps – rondeau
Anonim La Tierche Estampie Real
***
Anonim Salterello
Ghirardello da Firenze Tosto che l’alba – caccia (Squarcialupi Codex)
A. Stefani I’ sentì un matutino – ballata (Mancini Codex)
Anonim Trotto 
Lorenzo da Firenze Dolgo mi a voi – madrygał (Squarcialupi Codex)
Niccolò da Perugia Da poi che'l sole – caccia 
Vincenzo da Rimini Gridavan li pastor – madrygał (Squarcialupi Codex)
Anonim Gaetta
Maestro Piero Or qua, compagni – caccia
Giovanni da Cascia Agnel son biancho e vo belando – madrygał (Squarcialupi Codex)
Anonim Salterello
Antonio Zacchara da Teramo Cacciando per gustar – caccia (Squarcialupi Codex)

Tańce francuskie pochodzą z rękopisu Chansonnier du Roi, Paryż, Bibliothèque nationale de France, II poł. XIII w. Tańce włoskie pochodzą z rękopisu Lo Add. 29987, Londyn, British Library, XIV/XV w.

Wykonawcy:

Ars Cantus:
Monika Wieczorkowska – śpiew
Radosław Pachołek – śpiew
Maciej Gocman – śpiew
Piotr Karpeta – śpiew
Ewa Prawucka – pozytyw
Agnieszka Obst-Chwała – fidel, mandora
Paweł Iwaszkiewicz – dudy, flet podłużny
Tomasz Dobrzański – flety, citola, dudy, kierownik artystyczny