Nancy 300 lat temu

W roku 1750 w Nancy rezydował jako Książę Lotaryngii i Baru, Stanisław Leszczyński, marionetka Francji. Przed nim Lotaryngią i Barem władali prawdziwi książęta miejscowej dynastii: Karol V Leopold (1675-1690), Leopold I Józef (1690-1729) i Franciszek III Stefan (1729-1737). Po śmierci Leszczyńskiego w 1766 roku, Lotaryngia została włączona do Francji. Lotaryngia stanowiła od XI wieku sporne terytorium między władcami Francji i Niemiec. Północna część tego kraju z Niderlandami szybko się usamodzielniła tak, że za Lotaryngię szybko zaczęła uchodzić jedynie część południowa, gdzie od 1047 roku rządzili hrabiowie Metzu z rodu Châtenois, od 1453 Andegawenowie, a od 1473 hrabiowie Vaudémont, z młodszej linii rodu Châtenois, W roku 1477 Burgundczycy próbowali bezskutecznie podbić Nancy i całe księstwo. Od XV wieku władcy lotaryńscy lawirowali między Francją a Rzeszą Niemiecką. Od XVII wieku byli w sojuszu z Habsburgami, co prowadziło do wojen z Francją. Francuzi okupowali księstwo w latach 1633-1648 i 1670-1698. Traktat w Ryswick kończył wojnę Cesarstwa z Francją i zwracał ziemie księstwa synowi Karola V, Leopoldowi, który urodził się na obczyźnie w pałacu w Innsbrucku, podczas gdy jego ojciec bronił Wiednia przed Turkami. Leopold również walczył przeciw Turkom na czele wojsk Austriackich. Jako osiemnastolatek w 1694 roku oblegał miasto Timisoara – stolicę Banatu (zach. Rumunia), a od 1697 dowodził nad Renem.

W roku 1698 Lotaryńczycy entuzjastycznie powitali Leopolda. Lotaryngia-Bar nie stanowiły zwartego terytorium, lecz przypominały ówczesne państwa niemieckie przecinane ziemiami należącymi do inny państw czy feudałów. Lotaryngię przedzielały dobra biskupów Metz, Toul Verdun mianowanych prze króla Francji, i posiadłości francuskie. Na wschodzie Lotaryngia graniczyła z dobrami alzackich ziemian żyjących pod panowaniem francuskim, na północy z Księstwem Dwu Mostów (Zweibrücken) – posiadłością królów szwedzkich, oraz z dobrami arcybiskupa Trewiru, i Luksemburgów, na zachodzie i południu (Burgundia) z Francją. Kraj był więc wystawiony na ataki i naciski Francji. Księstwo Bar, należące do dynastii lotaryńskiej od 1480 roku, należało do francuskiego systemu cywilizacyjnego i prawnego i podlegało sądownie parlamentowi Paryża. Lotaryngia zaś formalnie należała do Rzeszy Niemieckiej, ale cesarz był w praktyce bezsilny wobec polityki rozgrywanej wewnątrz Rzeszy . (R. Zedinger, Hochzeit im Brennpunkt der Mächte. Franz Stephan von Lothringen und Erzherzogin Maria Theresia, Böhlau Verlag Wien-Köln-Weimar 1994, s. 17-23. M. Forycki, Stanisław Leszczyński. Sarmata i Europejczyk 1677-1766, WBPiCAK Poznań 2006,s. 138.)

Leopold wiedział, ze Francji bardzo należy na wchłonięciu jego państwa. Już w 1700 roku Francja proponowała mu wymianę władztwa na bogaty Mediolan, ale wojna o sukcesje hiszpańską (1700-1714) zawiesiła wszelkie rokowania i doprowadziła do kolejnego splądrowania przez francuskie wojska zakleszczonej między frontami Lotaryngii . Dopiero w 1718 roku znów mówiono o wymianie – tym razem o Toskanii, a w 1720 Luksemburgu.

Książę dbał o ponowne zasiedlenie wyludnionych przez wojnę obszarów, wzywając tych którzy uciekli przed grozą wojny, i zachęcając cudzoziemców do osiedlania się na lotaryńskiej ziemi. Przyznano nawet przywileje tym Lotaryńczykom, którzy ożenili się na terenie księstw. Książę Leopold odbudował i upiększył zwł. Nancy i Lunéville. Według statystyk lotaryńskich z 1711 roku, w latach 1698-1711 populacja księstw podwoiła się. Bardzo chwalił za to księcia Voltaire w swym: „Wieku Ludwika XIV”. W 1715 roku Leopold wprowadził do Lotaryngii ziemniaki, ale ponieważ były one na początku kiepskiej jakości, karmiono nimi tylko zwierzęta (…Ce fruit apporté du fond des Indes, qui semble plutôt destiné à la nourriture des animaux qu’à celle des hommes, est devenu fort commun dans toute la Vôge, surtout dans le temps malheureux qu’on vient d’essuyer…).

Już na początku swych rządów Leopold nakazał opracowanie nowego kodeksu cywilnego i karnego. W czerwcu 1700 wprowadził wzorowany na francuskim system miar i wag. Wprowadził też monetę léopold d’or wzorowana na francuskim luidorze. Starał się wzmocnić eksport zboża, wina, soli, żelaza i innych produktów lotaryńskiej gospodarki. W 1699 roku zwerbował w Luzernie szwajcarską gwardię, lecz nawet w połączeniu z liczącą 2.000 stałą armią lotaryńską, kraj nie mógł czuć się bezpiecznie. Leopold przekształcał stopniowo Lunéville na swą główną siedzibę, co wielu arystokratów lotaryńskich skłoniło do porzucenia Nancy, by być w pobliżu swego władcy. Jednocześnie jednak w 1699 roku książę założył w Nancy akademię dla synów szlacheckich gdzie uczono tańca, jazdy konnej, fechtunku, geografii i matematyki. Podobnie jak jego wnuk, cesarz Józef II, Leopold trzymał krótko Kościół w swoim kraju, domagając się uznania prymatu racji stanu w sprawach religii .

By wzmocnić pozycje swych księstw za granicą, Leopold jeszcze w 1698 roku poślubił córkę brata Ludwika XIV, księcia Orleanu, lecz nie dało to spodziewanych rezultatów, poza okresem regencji szwagra Leopolda, księcia Orleanu Filipa II (1715-1723) kiedy stosunki francusko-lotaryńskie były dobre, Francuzi potwierdzili nawet układem paryskim w styczniu 1718 roku postanowienia z Rijswijk z 1697, łącznie z zobowiązaniem się do używania wobec księcia zwrotu: Altesse Royale. Leopold zwerbował tapicerów do La Malgrange (1720) by przełamać monopol Francji i Niderlandów w tej dziedzinie. Pewne działania na rzecz poprawy infrastruktury musiały zostać zawieszone wobec braku obiecanej francuskiej pomocy – ani regent Henryk de Bourbon, ani Ludwik XV nie zamierzali w czymkolwiek pomagać księciu Lotaryngii.

W 1721 roku książę Leopold wysłał swego syna Leopolda Klemensa na nauki do Wiednia, lecz nadzieje z nim związane rozwiały się wraz z jego przedwczesnym zgonem. Dopiero drugi syn, Franciszek Stefan już jako samodzielny władca (od 1729 roku) zacieśni więzy z Austrią, przez poślubienie arcyksiężniczki Marii Teresy w 1736 roku.

Franciszek III nie spodziewał się w 1729 ze będzie musiał przejąć władzę. Do jego powrotu z Wiednia, gdzie nowy książę pospiesznie regulował swe długi i jadał z rodzina cesarską, w Lotaryngii rządziła matka. Pewne kłopoty wynikały z szastania pieniędzmi przez zmarłego Leopolda. 3 stycznia 1730 roku Franciszek wjechał uroczyście do Nancy. Ulice wyłożono dywanami, a burmistrz, zgodnie z tradycją, przekazał władcy klucze do miasta. Wbrew nadziejom mieszczan, Franciszek III rządził z Lunéville, a nie z Nancy. Lotaryńczykom nowy władca wydawał się cudzoziemcem. Jako 15-latek wyjechał do Wiednia, wiec był ubrany niemodnie po habsbursku (bez ozdób) i zachowywał się szorstko i dość prostacko – jak to wiedeński dworak. 1 lutego 1730 roku Franciszek złożył w Wersalu hołd lenny z księstwa Bar, nastoletniemu Ludwikowi XV. Po dwutygodniowym pobycie w Paryżu powrócił do swych księstw by wdrażać konieczny plan oszczędnościowy, a potem podróżował głównie po Europie starając się wzmocnić swoją pozycję dyplomatyczną .
Warunkiem zgody króla francuskiego na mariaż Franciszka z Marią Teresą było zrzeczenie się przez Franciszka Lotaryngii, co nastąpiło w 1737 r. W 1738 r., na mocy traktatu wiedeńskiego, kończącego wojnę sukcesyjną w Polsce, Lotaryngię w dożywotnie posiadanie objął Stanisław Leszczyński.

Nowy książę jako obcy i całkowicie podporządkowany Francji, był w Lotaryngii bardzo niepopularny . Podpisując tzw. deklarację z Meudon, Stanisław, zrzekł się władzy suwerennej nad księstwami, w zamian za gwarancję stałego rocznego dochodu z francuskiej kasy państwowej . Król Francji mógł więc zbierać podatki z ziem lotaryńskich i kontrolować całość administracji przez wysłanych z Wersalu urzędników. Ministrowie skarbu mieli być odtąd mianowani po uzgodnieniu z zięciem, tj. z Ludwikiem XV, który uzyskał też możność utrzymywania wojsk na terenie Lotaryngii. Jedynie na ich pobyt w rezydencjach nowego księcia, ów musiał wyrazić zgodę. Milicję lotaryńską wcielił Ludwik do armii francuskiej, a na ludność nałożył francuski podatek gabelle. Deklaracja z Meudon miała ułatwić ujednolicenie administracji lotaryńskiej z francuską po śmierci Stanisława.

Il. 1. Nancy w XVIII wieku; widać nowy ratusz zbudowany na polecenie Stanisława Leszczyńskiego, a po jego bokach 4 pawilony, po 2 z każdej strony, źródło: M. Forycki, Stanisław Leszczyński, s. 183.

Lotaryńczycy wiedzieli, że aneksja jest tylko kwestią czasu, więc ich rozgoryczenie wobec Stanisława szybko minęło, a niechęć skupiła się na mianowanym przez Ludwika XV, kanclerzu (nie chciano nazywać tego ministra intendentem, gdyż słowo: „intendent” zanadto kojarzyło się z francuską biurokracją), którym został Antoine-Martin Chaumont de La Galaizière (1697-1783). Stanisław nie wtrącał się do spraw fiskalno-administracyjnych, poświęcając się działalności kulturalnej. Kanclerz był nienawidzony za warunki szarwarków przy budowie wielkich traktów, i prac przymusowych ludności przy naprawie mostów, a także za umiarkowaną korupcję i mało umiarkowany nepotyzm (jego krewni zajęli wysokie stanowiska w gwardii i aparacie fiskalnym Lotaryngii-Baru). Ośmioosobowa lotaryńska Rada Państwa decydował w sprawach trzeciorzędnych, a nowo powstała Królewska Rada Finansów i Handlu jedynie obwieszczała decyzje wersalskie .
Podczaj austriackiej wojny sukcesyjnej (1741-1748) francuskie wojska stacjonowały w Lotaryngii-Barze. Wojna z przemarszami i rekwizycjami zaszkodziła rolnictwu. Lotaryńczyków przymusem wcielano do francuskiego wojska i wysyłali na dalekich frantach do wali przeciw Austriakom, których w Lotaryngii uważano tradycyjnie za naród zaprzyjaźniony.

Leszczyński w pełni władał jedynie Radą Dworu, co dawało mu jednak szanse prowadzenia polityki kulturalnej. Jego dwór łączył elementy Wschodu (jowialność, obecność karzełków) i Zachodu (partia filozoficzna – królewskiej metresy madame de Boufflers i „stronnictwo dewotów” ojca Menoux. Najważniejszym przedsięwzięciem budowlanym w Nancy był Plac Stanisława (Place Stanislas), zaprojektowany i wykonany w latach 1752-1755 przez Emmanuela Héré. Projekt łączył stare miasto z nowym (dotychczas były one przedzielone murem obronnym), wybudowanym za czasów księcia Karola III Wielkiego (XVI w.). Na środku placu stanął pomnik króla Ludwika XV, usunięty potem przez rewolucjonistów.

Il. 2. Place Stanislas w Nancy widziany od strony nowego ratusza, widać łuk tryumfalny, a po bokach pawilony, źródło: http://fr.wikipedia.org/wiki/Fichier:Tableau_dit_de_Pange.JPG (dostęp: 28.06.2011 r.)

Przy Place Stanoslas stanął (zamykając południową pierzeję placu królewskiego) nowy ratusz, w którym od 1763 roku obradować będzie też Królewskie Towarzystwo Nauk. Przy przeciwległych bokach placu, prostopadle do Ratusza, stanęły z jednej strony: pawilon rodziny Jacquetów i pawilon Królewskiego Kolegium Medycznego, a z drugiej: pawilon intendenta dworu Alliota i pałac generalnego dzierżawcy podatków. Naprzeciw ratusza stanął łuk tryumfalny. Za łukiem zbudowano drugi plac zwany Kamieniołomem (la Carrière), również obudowany siedzibami urzędów, salami koncertowymi i księgarniami. Po drugiej stronie Kamieniołomu, naprzeciw łuku, mieścił się pałac intendentury, w którym urzędował kanclerz z nadania Ludwika XV . Stanisław założył też szkołę kadetów dla szlachty (jeden z wzorców dla późniejszej warszawskiej szkoły rycerskiej Stanisław Augusta), w której kształcili się także polscy arystokraci, i wpierał chrześcijańską odmianę oświecenia i Kościół.
Wojna siedmioletnia (1756-1763) przyniosła nowe przymusowe zaciągi i rekwizycje, na szczęście zbiory były wówczas lepsze niż podczas poprzedniego konfliktu.

W 1766 roku Stanisław zmarł, i Lotaryngia została prowincją francuską, po połączeniu z Barem i jeszcze kilkoma innymi posiadłościami francuskimi, m.in. Toul i Verdun. Włączona do Francji Lotaryngia nie cieszyła się takimi względami jak Alzacja, co wywołało żal po poprzednich książętach, choć aparat sprawiedliwości działał tam sprawniej niż w innych francuskich prowincjach, a od ludności nie pobierano ani pogłównego, ani daniny od zbiorów rolnych . Ludwik XV starał się wymazać pamięć Leszczyńskiego, pozwalając popaść w ruinę jego wiejskim rezydencjom. Podczas rewolucji w 1790 roku stworzono z prowincji lotaryńskiej 4 departamenty: Meuse, Meurthe, Moselle i Vosges. W roku 1793 Nancy miało 29.141, w w 1800 – 28 227 mieszkańców.