Odbudujmy Pałac Saski!

Stowarzyszenie „Saski 2018” dąży do odbudowy Pałacu Saskiego wraz z pałacem ministra Brühla. W ten sposób proponuje ono uczcić setną rocznicę niepodległości Polski. Oba gmachy zostały wysadzone w powietrze przez okupanta w 1944 roku i – w przeciwieństwie do Zamku Królewskiego na przykład – nie zostały odbudowane po wojnie. Tylko pomyśleć, budynki związane z historią niemiecko-polskich często dramatycznych stosunków, wielokrotnie przebudowywane w XIX i XX wieku, i zniszczone przez owładniętych nazizmem Niemców, mogłyby być odbudowane przez Polaków, jako symbol współpracy miedzy obu narodami po runięciu Żelaznej Kurtyny. Dzięki badaniom rozpoczętym przez Jacka Staszewskiego nikt już nie kwestionuje znakomitego wkładu saskiej dynastii Wettinów panujących w Polsce w latach 1697-1763, w modernizacji naszego kraju. Podkreślają to także młodsi badacze jak choćby Sławomir Suchodolski i Dariusz Ostapowicz.  Odbudowa pałaców umożliwiałaby zabliźnienie ran, twórcze uporanie się z historią.   Zwłaszcza odbudowa obu budynków w ich pierwotnej barokowej formie wzbogaciłaby estetycznie stolicę naszego kraju i dałaby wrażenie nowego startu, przezwyciężenia tego co złe, na rzecz tego co ponadczasowo piękne.  

Jednak niestety nie wszyscy tak uważają. Jednym z krytyków pomysłu odbudowy jest konserwator zabytków Michał Krasucki, historyk sztuki, doktorant w Instytucie Sztuki PAN. Na łamach „Kultury Liberalnej” zgłosił on swoje zastrzeżenia do projektu: https://kulturaliberalna.pl/2014/03/10/miasta-plac-palac-2/

Krasucki nawiązuje do głosu Grzegorza Piątka, który ostro wystąpił swego czasu przeciwko:  „tworzeniu falsyfikatów” – czyli swego rodzaju sztucznych zabytków. Krasucki twierdzi: „Kiedy mówi się o odbudowie zabytków to zawsze czuję wewnętrzny sprzeciw. Bo przecież zabytków ani odbudować, ani odtworzyć się nie da. Nawet jeśli do tej budowy użyjemy kupy starych cegieł i na deser starej zaprawy – to nic nie jest w stanie przywrócić skutecznie tego, co zniknęło. Zawsze to będzie obiekt współczesny, który owszem może odtwarzać pewien historyczny wygląd, może także dostarczać nam wiedzy o tym, jak historię percypują aktualni architekci i konserwatorzy, ale nie będzie już funkcjonował na prawach oryginału. Uważny rozmówca zaraz przytoczy tu kontrargument – „A Zamek Królewski?”. Jednak, pomijając kwestię dużej swobody historycznej, jaką przyjęto przy jego „odtwarzaniu” przykład ten bardziej pokazuje to, w jaki sposób kreacyjni architekci i konserwatorzy postrzegali architekturę Mateo Castello, czy Jakuba Fontany niż faktycznie jest przekazem historycznym rodem z XVII i XVIII w. W pewnym sensie jest to też oryginał, ale już XX-wieczny. Budowa Pałacu byłaby podyktowana chęcią powrotu do przedwojennego Złotego Wieku, do którego, jak wiemy, wrócić się już nie da…”.

Argument ten zupełnie nie przekonuje, zresztą sam pan Krasucki nie wydaje się być do końca przekonany, skoro unika tak naprawdę rozwinięcia przytoczonego kontrargumentu o zamku królewskim.  Widać też pewną obsesję ustaleń na temat tego czym jest a czym nie jest zabytek, przy całkowitym pominięciu tego, że chodzi o budynki, o miasto, o rozwój. Wiele z centrum Warszawy zostało odbudowane po wojnie w mniejszym lub większym stopniu wiernie i do dziś Warszawiacy są za to słusznie wdzięczni, oraz jako potomkowie tych którzy odbudowywali – cenieni. Wrażenie jakie informacja o odbudowie wywiera na odwiedzających miasto cudzoziemcach jest ogromne. Słuchając słów Anglików, Rosjan czy Niemców zafascynowanych skalą projektu jestem dumny że jestem Polakiem. Odbudowa dla krajów o tak skołatanej historii jak nasz powinna być słowem-kluczem. Właśnie tego nam trzeba – odbudowy zarówno w sensie konkretnym jak i metafizycznym. Odbudowa budynków stanowiłaby po prostu postawienie kropki nad i dzieła całego narodu jakim była odbudowa stolicy. Wówczas pałaców nie odbudowano m.in. dlatego, że były zbyt kontrowersyjne, m.in. zbyt niemieckie mimo iż zniszczyli te niewinne gmachy sami Niemcy. Potrzebujemy odczarowania historii i przezwyciężania historii. Da się powrócić do Złotego Wieku. Jest teraz pokój. Handlujemy w pokoju także z Niemcami. Cieszmy się z tego i uczcijmy to! Odbudujmy pałace w barokowej formie!

 Oddajmy jednak jeszcze na chwilę głos Michałowi  Krauckiemu: „…Pałac Saski Zwolennicy odtworzenia Pałacu Saskiego najczęściej zwracają się ku jego historycznym (czy XIX-wiecznym) formom. To ikona, która najczęściej funkcjonuje w potocznym odbiorze. Oczywiście pojawiają się także skrajne koncepcje budowy pałacu barokowego czy popularne warianty architektury współczesnej…”.

To niesamowite, że Michał Krasucki nazywa równie skrajnymi pomysł odbudowy w pierwotnym barokowym stylu i faktycznie skrajne, bo podyktowane jedynie fantazją i zapewne także czasem próżnością współczesnych twórców pomysły modernistyczne. Rdzeniem jednak sprzeciwu wobec odbudowy wydaje się być pewne ubóstwienie placu:

„…Jaki jest plac? Na pewno WZNIOSŁY, niedopełniony, skłaniający do zadawania pytań. W takiej właśnie formie jest najlepszym pomnikiem … jest prawdziwym palimpsestem kulturowym. Ze swoją bogatą historią, nawarstwieniami, a także utrwalonymi ikonami (np. msza papieska) dla większości Polaków niesie całą masę znaczeń, wartości. To właśnie dla tego dyskusja, która rozpętała się wokół pałacu jest tak gorąca. To przestrzeń zarówno miejska, publiczna, jak też państwowa i narodowa, co widoczne jest szczególnie w trakcie świąt państwowych i wydarzeń rocznicowych. Przestrzeń, która od blisko 68 lat koncentruje się wokół Grobu Nieznanego Żołnierza, jako pomnika – trwałej ruiny… Koncepcja Grobu, jako pomnika-trwałej ruiny, stworzona przez Zygmunta Stępińskiego, zakładała nie tylko silną wymowę samego Grobu, ale także dobitną wymowę placu… Jestem przeciwnikiem budowy pałacu. W jakiejkolwiek formie. Będzie to nie tylko złamaniem doktryny, lecz także zabraniem tego, co dla mnie w placu najważniejsze – jego silnej, symbolicznej wymowy. Być może się mylę, możliwe, że w tym akurat przypadku powinniśmy zapomnieć o doktrynie, a skupić się na tym, co leżało u jej podstaw, czyli potrzebie społecznej…”.

Pomijając oczywiste nieścisłości jak choćby to, że wyrwa uczyniona w żywej tkance miasta niespecjalnie zasługuje na miano świadomej kreacji kultury pamięci, wypada zauważyć, że Grób Nieznanego Żołnierza absolutnie nie ucierpi wskutek odbudowy. Mamy dziś do czynienia z nadmiernym kultem upamiętniania wszystkiego, tak jakbyśmy bali się nieco tego, że dramatyczne wydarzenia z przeszłości zostaną zapomniane jeśli zniknie świadomie zakonserwowana ruina. Co jest wzniosłego w ruinach, pozostaje kwestią gustu. Tendencja do odbudowy, do nowego startu często się zderza z tendencja do przypominania o tym co smutne. Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche w Berlinie nie został odbudowany, ale już katedra w Coventry, która podarowała Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche swój krzyż jako znak powojennego pokoju, została odbudowana, podobnie jak polski Zamek Królewski. Plac Poczdamski w Berlinie został przemianowany na pomnik modernistycznej architektury. Wszystkie te trzy tendencje zawsze będą się ścierać. Moim jednak zdaniem Polsce nie jest obecnie potrzebne upamiętnianie na siłę, lecz odbudowa, zabliźnienie ran, kreacja i nowy start, czyli racjonalizm i optymizm.  Dlatego jestem zwolennikiem odbudowania pałaców, oczywiście w ich pierwotnej barokowej formie !