Rzecz o polskich liberalizmatach (krótki spleen o wolności)

Kolega z Portalu – Azazel – opublikował niedawno tekst pt. Polski (Neo)Liberalizm zawierając w nim kilka celnych uwag, a pozostających w opozycji do powszechnych mniemań dotyczących społecznego odbioru tego co zwie się najogólniej liberalizmem. I nie chodzi tu o akademickie dociekania czy dywagacje lecz o to co tzw. lud pod tym terminem czy pojęciem rozumie, jak to kojarzy i jak to przekłada w swych głowach na codzienną praktykę. Przede wszystkim w optyce zbiorowej.

Najdoskonalszy stan ludzkiej natury
to ten w którym nikt nie jest biedny,
nikt nie pragnie być bogatszy, nikt nie
ma powodu by bać się, że zostanie
odepchnięty przez tych co prą do przodu.
John Stuart MILL

Wolność jest pojęciem jakie w dzisiejszym świecie odmienia się na różne sposoby i w różnych kontekstach. To istota zrozumienia terminu liberalizm. Często są to konteksty diametralnie różne od tego co do tej pory uznawano za wolność, co cywilizacja zachodnia tłumaczyła tym pojęciem albo co rozumiano w kontekście słowa Wolność wywodząc jądro owego znaczenia z Oświecenia i tradycji Rewolucji Francuskiej, a za nią – z całej postępowej tradycji myśli euro-atlantyckiego chowu.
Wolność można – jako kategorię filozoficzną, kulturową, jurydyczną, społeczną, ekonomiczną itd. – traktować na dwa sposoby (za Isaiahem Berlinem): negatywny wymiar tej definicji obraca się wokoło braku ograniczeń, pozytywny – to spojrzenie na ów problem z pozycji tego który robi co chce. To zagadnienie dotyczące głównie świadomości – czyli możliwości wyboru. W tym wypadku wolność – w połączeniu z doświadczeniami ogólnoludzkiej cywilizacji – owocuje nie tym co się robi lecz sposobem tego jak się robi i czego nie wypada robić (z racji społecznych uwarunkowań naszego gatunku, solidarności, empatii, szacunku dla godności Innego, kultury osobistej czy zwyczajnej, Szwejkowej dezynwoltury).
Klasyk europejskiej myśli Immanuel Kant uważa iż czyn jest wolny wtedy gdy „świadomość wypowiada się przeciwko pragnieniom zmysłowym, a za racjonalną zasadą”. A ta jest wolna od emocji, afektów, uprzedzeń czy fobii. Tym samym królewiecki filozof nadaje wolności najwyższą doniosłość racjonalności, odcedzając ją od poza-rozumowych i poza-empirycznych wpływów. Dla mnie jako racjonalisty i jednocześnie człowieka lewicy (w wersji socjalistycznej) jest to perspektywa – jak sądzę – najważniejsza w całym rozwoju oświeceniowej tradycji racjonalności, wolności, solidarności / braterstwa, równości itd. Współczesny człowiek jest tym bardziej wolny im bardziej z jednej strony się samorealizuje, kiedy uczestniczy w biegu wydarzeń swojego czasu, kiedy określa siebie oficjalnie wobec władzy, ludzi z otoczenia, społeczeństwa, ludzkości: wobec modnych trendów i powszechnego – zdawałoby się – myślenia, często stanowiącego właśnie z tytułu owej masowości źródło dla rozwiązań autorytarno-niewolących (nawet z wolnością na ustach). Społeczny wymiar wolności to z kolei zagadnienie związane z dobrobytem, a przede wszystkim z poczuciem wartości i jakości przeżywanego życia czyli człowieka postrzeganego w wymiarze wspólnotowym. Chodzi o jak najszerszy dostęp do dóbr współczesnej cywilizacji i kultury, ale nie na zasadzie jałmużny, biernej konsumpcji, pasywnego „brania i używania” (nie widząc nic poza koniuszkiem swego zasmarkanego często nosa, swego wygórowanego ego, swojej wybujałej nadmiernie wyobraźni). No i o zbiorową świadomość tego dostępu.
Bo jak mówi IV artykuł Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela (1789) „Wolność polega na tym by móc robić wszystko to co nie szkodzi innym”. Czyli własnym postępowaniem prowadzić do minimalizacji ewentualnych krzywd, nie nieść swoim działaniem przykrości, bólu, cierpienia Innego. Nie mnożyć po prostu szkód.
Z wolnością i jej używaniem w wymiarach tak indywidualnym jak i zbiorowym koreluje to co Andrzej Leder (PRZEŚNIONA REWOLUCJA) nazywa imaginarium. To przestrzeń ludzkich wyobrażeń o rzeczywistości, historii, ideach, pojęciach, symbolice itd. To figury zbiorowo przeżywanych dramatów wpisujących się w każde doświadczenie. A tym samym wpływające na aktualne decyzje i spojrzenie – tak w wymiarze jednostkowym jak i zbiorowym.
Historie tworzące imaginarium egzemplifikują się w słowach, podaniach, legendach, mitach, narracji medialnej, w całej symbolicznej palecie informacji przekazywanych przez rodziny, kulturę masową, literaturę, sztukę, edukację, Internet. To jest właśnie owo symboliczne uniwersum (Jacques Lacan) na którym (i dzięki któremu) odgrywają się współczesne przedstawienia. Przedstawienia będące często rzeczywistością (choć do końca nią nie są).
Często są one nie uświadomione, poza naszą racjonalnością i pragmatyzmem życiowym. Imaginarium rządzą więc emocje, marzenia (te nie zrealizowane), kaprysy, rojenia (nie spełnione), intencje. Pobudza je zawsze etyczna strona osobowości – bo musimy być „po jasnej stronie mocy” – karmiąca się nie dość ostatecznie wypełnioną treścią owych zamierzeń (realnych i sennych) przez nas oczekiwaną. To są właśnie tzw. fantazmaty.
Jak pisze wspomniany Andrzej Leder (który gości aktualnie na Naszym Portalu) wpływy konstrukcji fantazmatycznych można odnaleźć zarówno w świadomym działaniu jak i w mowie, wspomnianych marzeniach, w smakach, meandrach linii życia tak jednostkowego jak i w zbiorowym losie. „Fantazmat rządzi w sposób uniwersalny. Wszystko jest mu w sposób skryty poddane, ale poza tym światem nie istnieje”.
Np. w obiegowym języku polskim takie terminy jak „Żyd”, „ruski”, „komunista”, „lewak” w publicznej narracji uruchamiają od razu fale fantazmatycznych scenariuszy i figur, niosąc sobą pejoratywne umocowanie w świadomości. Od razu przekazują negatywne konotacje – i to nie wobec ogólnych pojęć związanych z owymi terminami – ale w stosunku do osób które stygmatyzowane są w takim wypadku, które w taki sposób naznaczamy, piętnujemy które tak klasyfikujemy. Nawet na Portalu racjonalista.tv można bez trudu znaleźć takie postawy.
Czym byłby więc użyty w tytule tego tekstu termin mego autorstwa tzw. liberalizmaty ? To klon, to pochodna znaczenia liberalizm, ale niosący sobą konotacje wspomnianego fantazmatu. Czyli rzeczywistości wyśnionej, idealnej, platońsko-teistycznej proweniencji. Bo czyż istnieje poza naszą jaźnią takie uniwersalne pojęcie jak wolność i czy zostało ono w jakiejkolwiek w takiej właśnie formie urzeczywistnione w świecie doczesnym ? Czy można je rozpatrywać dogmatycznie i apriorycznie przy jednoczesnym uznawaniu absolutnej jednostkowości naszego bytu i wszystkiego co z nim się wiąże?
Bo działają tu subiektywne pragnienia, myślenie życzeniowe, pospolite wańkowiczowskie „chciejstwo”,. Tą myśl oddają najlepiej słowa utworu pt. „Jak Bolek i Lolek” (zespół Hurt):
Chciałbym być zawsze niewinny i prawdziwy
Chciałbym być zawsze pełen wiary i nadziei
Tak jak Bolek i Lolek
Tytus, Romek i A’tomek
Dzieci z Bullerbyn
Tomek na tropach Yeti
Jak król Maciuś pierwszy
Asterix i Obelix
Jak załoga G
McGywer i Pippi
Bo czy porównywalne mogą być wolności rolnika z Sahelu i Bila Gatesa ? Dla jednego wolnością jest codzienna dostawa na swe skromne i liche poletka takiej ilości wody aby mógł on i jego rodzina przeżyć, dla drugiego – wolność to ……. globalna obecność jego kapitału w przestrzeni najszerzej pojętej.
Pozostając w kantowskiej konwencji pojmowania wolności trzeba stwierdzić, że jest ona w naszym kraju – jako podstawowy liberalizmat – zaśmiecona, zdeprawowana, ograbiona ze swych znamion społeczności, wspólnotowości, zbiorowości tymi subiektywnymi afektami, pobożnymi życzeniami i ponoć dobrymi chęciami. Jak każde tego typu pojęcie tak i wolność jest (i musi być) interpretowane w zależności od czasu, miejsca i historycznych stosunków panujących w różnych miejscach. A że te stosunki są różne, doświadczenia ludzkie też takimi są to i pojmowanie wolności musi być też różnym przez różne osoby i różne kultury. Nawoływanie do jakiejś jednej wersji wolności, jaka miałaby zapanować na całym świecie i obowiązywać wszystkich bez wyjątku (bez względu na doświadczenia kulturowe i historyczne poszczególnych zbiorowości) oraz obstawanie przy tej wizji w sposób doktrynersko-dogmatyczny jest właśnie przykładem liberalizmatu. Takie stanowisko nie uwzględnia tego co zwiemy konwergencją (bądź dyfuzją) idei, wartości, doświadczeń etc. a co ma „od zawsze” miejsce w historii naszego gatunku. I dotyczy to wszystkich pojęć, sądów, tez czy doktryn.
No i jeszcze czas – ten najważniejszy z wymiarów naszego bytu (wymiar czwarty) – wpływający z racji empirycznych na wszystko co nas otacza. Bo dogmat, bezruch, nie istnieją – tym bardziej jeśli dotyczyć to ma takiego pojęcia jak wolność.
Elita dzisiejsza oraz tzw. mainstream (a za nimi bezrefleksyjni i bezkrytyczni akolici takiego życia) nie chcą oświecać ani tłumaczyć maluczkim humanistycznych, bratersko-równościowo-wolnościowych czyli oświeceniowych wartości i kanonów. Nie uważają bowiem ludu za obywateli. Chcą jedynie, aby ów lud konsumował i przestał wybrzydzać. To z jednej strony haniebny paternalizm (będący najgorszą niewolą jaką człowiek zadaje drugiemu człowiekowi), a z drugiej – nałożenie kulturze wędzidła „obsługi wolności” w kontekście wyborów konsumpcyjnych, które „stają się czymś nieuchronnym, obowiązkowym, nakazem i wymogiem” (Z.Bauman, 44 LISTY ZE ŚWIATA PŁYNNEJ NOWOCZESNOŚCI). Charakter społeczeństwa konsumentów – jak najszerzej pojętego – a nie zbiorowości obywateli, wymusza na kulturze ofertowość zamiast normatywności, uwodzicielskość a nie regulacje i katalogi, przypadkowość i przygodność a nie stabilizację i przewidywalność. Konsument dostaje – w ramach posiadanej wolności – ofertę, po uprzedniej stymulacji przez reklamę, potrzeb, pragnień, zachcianek i kaprysów. To właśnie ów lud otrzymuje zamiast poważnego dyskursu nad obowiązkiem, przymusem, odpowiedzialnością za wspólnotę i miejsce jednostki w tej zbiorowości. Ale czy tak preferowana wizja wolności mieści się w kanonach oświeceniowych czy – przytoczonym – kantowskim rozumieniu ?
Eskapizm elit i mainstreamu – czyli ucieczka od spraw związanych z życiem społecznym – to typowy przykład liberalizmatu będącego efektem myślenia iż „….czegoś takie jak społeczeństwo nie ma. Istnieją tylko wolne i przedsiębiorcze jednostki”. We współczesnej socjologii pod tym terminem rozumie się także nie tylko oderwanie się od zainteresowania znaczeniem ruchów społecznych, ale również ich deprecjację.
Poruszyłem tylko jeden z elementów problemu stanowiącego esencję polskich liberalizmatów. Element, który chyba budzi najwięcej kontrowersji. Bo to na tej płaszczyźnie toczą się podstawowe spory: lewica- prawica, progresiści – konserwatyści, ewolucjoniści – tradycjonaliści. Ale przyświecał mi (i przyświeca) cały czas dylemat: czy nasz świat, nasz ludzki byt, nasze szczęście i zadowolenie zamykać się mają tylko w słowie – JA ?