Homo sovieticus

Bardzo proszę nie mówić mi o granicach wolności w sztuce

i tym podobnych pierdołach.

Przemysław Aleksandrowicz, Konfederacja Polski Niepodległej

Józef Tischner pisał kiedyś o homo sovieticus. A więc o człowieku, którego tożsamość stanowi produkt pewnej totalnej ideologii, co uniemożliwi mu odnalezienie się w rzeczywistości innego typu. Homo sovieticus cechuje podporządkowanie kolektywowi, brak samodzielności i krytyczności intelektualnej, izolacja wobec kultury kreowanej przez osoby pochodzące „z zewnątrz”, czy oczekiwanie wobec państwa, że zajmie się zaspokajaniem jego problemów.

Mimo że od dłuższego już czasu unikamy starannie mówienia o homo sovieticus, myślę jednak, że pojęcie to nie straciło nic na swojej aktualności. Bardzo dobrze widać to w polu sztuki (czy polu działań artystycznych), który wciąż uruchamia w Polakach mechanizmy cenzury prewencyjnej.

We wczorajszym (23 kwietnia 2015 r.) numerze Naszego Dziennika pojawiła się prasowa notka zatytułowana Bezwstydny mecenat. Przestrzega się w nim przed wystawą Gender w sztuce, która ma się otworzyć 15 maja br. w krakowskim Muzeum Sztuki Współczesnej. Zdaniem gazety wystawa ta ma charakter obsceniczny, antykulturowy i antyreligijny, prezentować będzie dzieła pseudoartystyczne i ideologiczne. Co gorsza, popierana jest przez Małgorzatę Fuszarę.

Nie będę odnosił się do wystawy, której nie ma. Niespecjalnie lubię wróżyć z fusów. Wolę za to osobiście oceniać wydarzenia artystyczne, w tym te, które budzą kontrowersje. Niemniej próba zrozumienia, dlaczego powstają takie teksty i na czym opierają swoją legitymizację, wydaje mi się ważna. Umożliwia bowiem bardziej rzetelną dyskusję. A w konsekwencji, być może, choćby drobne zmiany społeczne.

Jakub Dąbrowski swoją pracą Cenzura w sztuce polskiej po 1989 roku przekonał mnie, że strategia sprzeciwu wobec sztuki nowej, której przykład podaję za Naszym Dziennikiem, jest kontynuacją postaw z PRL. Konserwatyzm światopoglądowy i traktowanie cenzury prewencyjnej jako zjawiska (przynajmniej czasem) pozytywnego połączyło wtedy władze partyjne i Kościół rzymsko-katolicki. W rzeczywistości po 1989 r. takie specyficzne spojrzenie na sztukę umocniła Gazeta Wyborcza, dokonując konsekwentnej „deprecjacji innych paradygmatów twórczych, co z czasem wzmacniało napięcia i antagonizmy i tym samym odegrało niebagatelny wpływ na postrzeganie wolności wypowiedzi artystycznej”. Rola Wyborczej jest tu tym bardziej ważna, że po zmianie ustrojowej medium to traktowane było jako „solidarnościowe, wolnościowe i inteligenckie”, krytyka, która pojawiała się na łamach czasopisma była traktowana jako wyważona, obiektywna wypowiedź nieskażonego ideologicznie autorytetu.

Na odbiór i ocenę sztuk wizualnych we współczesnej Polsce bardzo silne piętno odcisnęły lata 80. minionego wieku. Dopiero wtedy przedstawiciele sztuk wizualnych szerzej włączyli się społeczny protest przeciw uciskowi ze strony totalitaryzmu. Stan wojenny sprowokował odezwę, która wyszła ze środowiska warszawskich plastyków (Głos, który jest milczeniem). Wezwali oni – jak pisze Dąbrowski – „do bojkotu wszelkich – krajowych i zagranicznych – oficjalnych wystaw. Jednocześnie wysunęli postulat zorganizowania obiegu sztuki w prywatnych mieszkaniach, poza kontrolą władz”. Warto od razu dodać, że kontestacja objęła w praktyce nie tylko galerie i państwowe miejsca wystawiennicze, ale także sferę estetyki. Zanegowano dominujące w polskiej sztuce perspektywy neoawangardowe, wracając do XIX-wiecznego realizmu. Pojawiły się ponownie prace o charakterze patriotycznym i religijnym, a eksperyment w sztuce zaczął być uznawany za pustą retoryczną sztuczkę.

Odezwa ta spotkała się z pozytywnymi reakcjami w skali całej Polski, a bojkotem objęto większość galerii. Okazało się jednak, że prywatne mieszkania niespecjalnie nadają się na przestrzeń galeryjną. Na potrzeby artystów odpowiedział wtedy Kościół, udostępniając plastykom świątynie jako miejsca wystawiennicze. Nie był to – jak się okazało – gest niewinny. „Egalitaryzacja” dostępu do przestrzeni wystawienniczej, otwarty charakter wystaw i wyraźny polityczny wymiar tej działalności spowodował, że obok prac dobrych, eksponowano prace artystów słabych, a także półamatorów. Stopniowo dominować zaczęła naiwność, odpustowa stylistyka prac, nachalność w eksponowaniu wątków patriotycznych, narodowo-katolickich. Dąbrowski podkreśla, że nie przeszkadzało to wiernym. Nie przeszkadzało także duchownym, którzy – w ramach kontestacji systemu totalitarnego – sami zaczęli uprawiać cenzurę prewencyjną. Na wystawach przykościelnych nie mogły pojawić się prace, które nie zaspokoiły oczekiwań organizatorów, co dotknęło choćby artystów Gruppy, stawiających na absurd, baśniowość, stylistykę zainspirowaną dada. Paweł Kowalewski, związany właśnie z Gruppą, stwierdził wręcz, że siermiężność dominującą na kościelnych wystawach sztuki wizualnej nazwać można „neosocrealizmem”.

Tym, co środowiska klerykalne cenzurowały szczególnie chętnie, były wątki transgresyjne obecne w sztuce. Dąbrowski wymieniu tu przede wszystkim „stosunek do cielesności, seksu czy homoseksualizmu”. Kluczowym słowem, który dyskredytowało nowe zjawiska w sztuce, była pornografia, a także bluźnierstwo. Tropiono je w Matce Joannie od Aniołów, Apocalypsis cum figuris, na cenzurowanym byli Tadeusz Różewicz czy Janusz Głowacki.

Wraz ze zmianą sytuacji politycznej, nie zmieniła się sytuacja sztuki. Wiąże się to między innymi, o czym wspomniałem wyżej, z działalnością Gazety Wyborczej. Jej recenzenci okazywali się bezradni wobec sztuki najnowszej. Zawsze oceniali ją przez pryzmat „modernistyczny” – w odwołaniu do jasno sprecyzowanych kategorii formalnych (w tym głównie opozycji nowość-wtórność) oraz w odniesieniu do doświadczenia estetycznego. Publicyści wyborczej okazali się ślepi na nurt krytyczny w sztuce. Nie byli w stanie zrozumieć, że artystom wizualnym może nie chodzić już o reprezentowanie rzeczywistości, ale o „prezentację rzeczywistych sytuacji”, często przełamujących społeczne tabu po to, by powiedzieć coś ważnego o społeczeństwie.

„W GW – pisze Dąbrowski – konsekwentnie nie próbowano analizować najnowszej twórczości w kontekstach społeczno-politycznych czy tym bardziej wykorzystywać do swoich celów tych dzieł, które wykazywały polityczny potencjał, poruszając tak newralgiczne i bliskie temu dziennikowi tematy, jak np. ciało, wykluczenie, polski katolicyzm, rola kobiety. Wręcz przeciwnie, sztuki plastyczne zostały sprowadzone do ‘dobrej rzeźby’ i ‘dobrego malarstwa’ i miały służyć estetycznej kontemplacji, a nie problematyzowaniu – nie mówiąc już o zaangażowanym komentowaniu rzeczywistości”. Co gorsza, GW (sytuacja ta nie zmieniła się zresztą do dziś) odmawiała publikacji sprostowań – spotkało to choćby Katarzynę Kozyrę. GW przepuściła na nią bezpardonowy atak, ale nie dopuściła do publikacji na swych łamach jej wyjaśnień.

III RP stała się karuzelą protestów. Przeciw filmom (Ksiądz, Ostatnie kuszenie Chrystusa), pracom artystów zagranicznych (Piss Christ Andreasa Serrano) i polskich (choćby wystawa Kobieta o kobiecie). Nieustannie podnoszono te same zarzuty – pornografia, nieobyczajność, obraza uczuć religijnych (swój udział ma tu choćby SLD: Andrzej Pęczak wraz z Markiem Czekalski (UW) złożyli doniesienie do prokuratury ws. obrazy uczuć religijnych i promowania pornografii przez Krzysztofa Kuleja). Wypracowano także strategię kontestacji – obok protestów, prewencyjnych, not prasowych itp. do dziś donosi się, że pornografia, sztuka anty-polska i anty-religijna nie powinna być wspierana funduszami publicznymi. Przy czym wszelka sztuka dotykająca obszaru cielesności i seksu okazuje się zawsze antyreligijne, tak silnie powiązano u nas tabu religijne z podejściem do ciała i seksu!

Skutki tego są różne. I opłakane. Ciągła wojna kulturowa, narzucana sobie autocenzura. Panoszące się estetyczne bezguście czy doskwierający społecznie brak intelektualnych narzędzi do rozumienia współczesności.

Polska jest krajem, który ma przed sobą „pracę u podstaw”. Do edukowania ma homo sovieticus. Punktem wyjścia powinno być – w kwestii pola sztuki – uświadomienie ludziom, że kontrowersje i skandal „drzemią w publiczności, by w różnych sytuacjach wychodzić na jaw”. I że warto się uważnie, krytycznie oraz racjonalnie przyglądać sobie samemu.

Marcin Bogusławski

Całość tekstu oparta jest na książce Dąbrowskiego, do której z przekonaniem odsyłam.